Zbylitowska Góra - kościół pw. Podwyższenia Krzyża

[Jan Poszeptynski]

Bardzo trudno jest, choćby w przybliżeniu ustalić datę powstania wsi Zbylitowska Góra, gdyż brak jest dokumentu lokacyjnego, czy też innych dokumentów choć parafia powstała w II połowie XIII w., nie zawsze musiał zachodzić związek między założeniem wsi, a ustanowieniem w niej placówki duszpasterskiej. Choć oba te fakty często zdarzały się równocześnie. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1325 r., ale niewątpliwie wieś jest znacznie starsza i swymi początkami sięga zapewne XII w., a może nawet nieco wcześniejszych czasów. O wczesnym jej powstaniu może też świadczyć nazwa wsi „Góra”, która jest początkowo używana w najstarszych opisach w języku łacińskim, a następnie też „Gorra”, gdyż tego rodzaju nazwy geograficzne były w użyciu od XII w. Można więc przyjąć, że wieś Zbylitowska Góra powstała w okresie osadnictwa wczesnopiastowskiego, najpóźniej do końca XII wieku. Po raz pierwszy z obecną nazwą wsi spotykamy się w 1581 r., gdzie w spisie poborowym powiatu pilźnieńskiego z tegoż roku występuje jako „Parochia Gora Zbiltowskiego”. Jednak nazwa ta nie była jeszcze przyjęta, gdyż następne wzmianki z roku 1596 wymieniają wieś jako „Gora”. Dopiero w dokumentach wydanych w II połowie XVII wieku występuje powszechnie nazwa „Góra Zbylitowska”.

W tym to właśnie czasie do wielu nazw geograficznych o jednakowym brzmieniu, a dotyczących różnych miejscowości dodawano drugi człon – określający – w celu ich rozróżnienia. W wypadku Zbylitowskiej Góry człon określający został wzięty od nazwiska rodowego Zbylitowskich, którzy byli właścicielami wsi. Tak ustalona nazwa przyjmuje się i jest w powszechnym użyciu, mimo że jeszcze w wielu dokumentach była zniekształcana i podawana jako: Gora Zbeltowska, Gora Zbyltowska, Zbyłtowska Gora.

[Jan Poszeptynski]

Kościół został ulokowany na wzgórzu niedaleko Dunajca i traktu cesarskiego z Krakowa do Lwowa.
Polichromia figuralna wykonana w 1957 r. według projektu Jerzego Nowosielskiego. Witraż z przedstawieniem Chrystusa na majestacie, wykonany według projektu Łukasza Karwowskiego.
W prezbiterium ołtarz wolnostojący i tabernakulum zaprojektowane przez architekta Władysława Pieńkowskiego.

[Jan Poszeptynski]

W bocznej, północnej, sklepionej krzyżowo-kopułowo kaplicy przynawowej, całkowicie odnowionej w 2009 r. umieszczono kopię wizerunku Misericordia Domini, zwanego Chrystusem w studni, oryginał przechowuje się w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie.
Malowany temperą na desce (131x 102 cm), prawdopodobnie w XV wieku, przedstawia trzy postacie widoczne do pasa: Chrystusa w cierniowej koronie i ranami na dłoniach, stojącego w sarkofagu w kształcie skrzyni, obok Matkę Boską Bolesną i starca Symeona.
Na banderoli jest napis: ET TUAM IPSIUS ANIMAM GLADIUS DOLORIS PERTRASIBIT S(IMENOIS) C(ANTOCUM). Inskrypcja mówi o przepowiedni Symeona, dotyczącej przyszłej boleści Matki Boskiej. Wymowa sceny jest jasna – to zapowiedź Męki Chrystusa i cierpienia Matki Boskiej.
Obraz jest znakomitym dziełem cechowego malarstwa krakowskiego, o ciekawej symbolice sceny i rozbudowanym programie ikonograficznym. Kopię namalował Marek Niedojadło z Tarnowa. Ewa Polak-Trajdos przypisuje dzieło Mistrzowi Maciejowickiemu (lata 1430-1450) działającemu głównie na terenie północnego Spisza, ale przynależącego do szkoły krakowsko-sądeckiej, z widocznymi w obrazie wpływami czeskimi i norymberskimi (obraz Imhoffów w kościele św. Szczepana w Norymberdze). O klarownej, symetrycznej kompozycji obrazu, uzyskanej dzięki wpisaniu w centrum wizerunku Chrystusa Bolesnego, wysuniętego na pierwszy plan pisał Władysław Szczebak. Postacie towarzyszące stoją poza sarkofagiem, na drugim planie. Zwrócił on uwagę na przejrzystą treściowo w średniowieczu katechezę, mówiącą o odkupieniu świata i możliwości korzystania z zasług Męki Chrystusa, a także o wstawiennictwie Matki Bożej i świętych.
W XVII i XVIII wieku obraz już słynął łaskami. Wkrótce urzędowo nazwano go imago gratiosa, przeniesiono go wówczas z bocznego ołtarza do głównego. 9 lipca 1683 r. kolator kościoła w testamencie zamawia msze św. przed „obrazem Miłosierdzia Pańskiego”.

[Jan Poszeptynski]

Do 1915 r. był to obiekt w części murowany i w części drewniany. W 1915 r. został częściowo zburzony w czasie działań wojennych. Następnie w latach 1916-22 odbudowany z wykorzystaniem zachowanych murów prezbiterium, zakrystii i kaplicy. Ponownie konsekrowany w 1929 r. przez bpa tarnowskiego Leona Wałęgę.

Bez wyraźnych cech stylowych. Murowany z cegły, otynkowany. Jednonawowy z prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, ze starą zakrystią od północy i nową od południa. Przy nawie od północy kaplica a od frontu nowa kruchta. Na narożnikach prezbiterium i kaplicy przypory. Szczyt kaplicy barokowy. W nawie duże okna zamknięte łukiem odcinkowym. Dachy dwuspadowe kryte dachówką i blachą. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę o barokowej formie. W prezbiterium sklepienia kolebkowe, rekonstruowane w 1917 r., w nawie strop płaski. Portal renesansowy z XVI w. w wejściu do zakrystii, z napisem łacińskim.

[Jan Poszeptynski]

Jeden z najważniejszych polskich malarzy 2. połowy XX wieku. Urodził się 7 stycznia 1923 roku w Krakowie. Zmarł 21 lutego 2011 roku tamże.
Niezwykle śmiała wyobraźnia przestrzenna pozwoliła mu stworzyć dzieła wyjątkowe na polskim gruncie (nie wszystkie zostały zrealizowane).
Należą do nich dekoracje (polichromie, witraże, mozaiki) w świątyniach obrządku wschodniego i zachodniego. Są na tej liście prace w cerkwiach: w Zawierciu, Gródku (1952-1955), Jeleniej Górze, Białymstoku-Dojlidach (obie z 1953; wykonane razem z Adamem Stalony-Dobrzańskim), Kętrzynie, Gdańsku (obie z 1954; realizacje samodzielne), Grodzisku koło Drohiczyna (1955), we Wrocławiu (1966-1968), w Hajnówce (1966), Orzeszkowie koło Białowieży (1967; ikonostas nie został przyjęty, obecnie w Krakowie), na Woli w Warszawie (1979), Górowie Iławeckim (1983), Lourdes (1984), Bielsku Podlaskim (1985); i prace w kościołach: w Jerzmanowicach koło Krakowa (1959-1960), w Lublinie (1962-1963 - kościół akademicki KUL; projekt niezrealizowany), na Jelonkach w Warszawie (1963-64), w Witanowicach koło Wadowic (1974), Wesołej pod Warszawą (1975-1978), na Azorach w Krakowie (1978), w Izabelinie koło Warszawy (1980), w Nowych Tychach-Żwakowie (1982-1986), w kaplicy Wyższego Seminarium Duchownego w Lublinie (1988). Jednym z ostatnich przykładów jest realizacja architektoniczno-malarska (wykonana przy współpracy z architektem Bogdanem Kotarbą), spełnienie marzeń artysty o dziele kompletnym - cerkiew w Białym Borze na Pomorzu Zachodnim (1992-1997), wybudowana dla niewielkiej greckokatolickiej społeczności przesiedlonych tam Łemków.
Polichromia figuralna wykonana w 1957 r. według projektu Jerzego Nowosielskiego.

[Jan Poszeptynski]

Organy 10-głosowe wykonane w 1925 r. przez firmę Rieger-Jaegerndorf.
Płyta nagrobna, z leżącą postacią jednego ze Zbylitowskich, alabastrowa z XVI w., z nowszą tablicą odnoszącą się do Mikołaja ze Zbylitowic 1464.