Strażnicy Czasu

Nieopodal rynku w Chmielniku, przy ulicy Wspólnej 14, znajduje się ciekawy, dobrze zachowany budynek dawnej synagogi, pochodzącej z XVIII wieku. Wzniesiono ją na planie prostokąta przykrytego wysokim, czterospadowym dachem. Wraz z upływem czasu jej bryłę otoczono licznymi przybudówkami, mieszczącymi m.in. dom talmudyczny i mieszkanie rabina, co zaburzyło pierwotnie czytelny układ przestrzenny. Kolejnych przekształceń dokonano po pożarze z 1876 roku, kiedy to przebudowano dach i zmieniono układ pomieszczeń.
Parter obiektu zajmowała główna sala modlitewna z wnęką na Aron ha-kodesz umieszczoną we wschodniej ścianie i piękną, kamienną bimą, ozdobioną roślinnymi motywami - pnączami chmielu, będącego symbolem miasta. Wchodziło się do niej przez przedsionek po stopniach w dół (do bóżnic, przeciwnie niż to ma miejsce w świątyniach katolickich, zazwyczaj schodzi się w dół).
Babiniec znajdował się na piętrze, od strony zachodniej, był otwarty na salę modlitw i oddzielony od niej balustradą. Na galeryjkę można się było dostać z zewnątrz osobnym wejściem i stromymi schodami, umieszczonymi w dobudówce.

Synagoga była używana przez miejscową gminę żydowską do czasów II Wojny Światowej. Podczas wojny nie została spalona, ale W 1942 roku Niemcy zdewastowali wnętrze i usunęli z niego całe wyposażenie, a środek sali głównej rozdzielili stropem.
Po zakończeniu wojny budynek synagogi służył jako magazyn zbożowy i dzięki temu przetrwał w stosunkowo dobrym stanie, gdyż dokonywano przy nim podstawowych napraw i łatano dach.

Przełomowy dla obiektu okazał się być rok 2008, kiedy to zapadła decyzja o generalnym remoncie synagogi i przekształceniu jej w nowoczesną placówkę muzealną, której zadaniem miałoby być ukazanie dawnego życia codziennego w małym, polsko-żydowskim miasteczku, czyli tzw. sztetlu.
Obiekt udostępniono zwiedzającym w styczniu 2014 roku. Dziś we wnętrzu działa Ośrodek Edukacyjno-Muzealny „Świętokrzyski Sztetl”.

Lokalizacja
Zdjęcia wykonałam w grudniu 2017 roku.

Wnętrze synagogi udało mi się zwiedzić wraz z moimi rodzicami w lutym 2018 roku. Wizyta bardzo im się spodobała i wywarła ogromne wrażenie, zwłaszcza, że wcześniej pokazałam moim bliskim ruiny innych świętokrzyskich bóżnic - w Wodzisławiu oraz w Nowym Korczynie. Oboje mieli już więc sporą wiedzę na temat kultury żydowskiej i byli mocno zaangażowani w temacie, w efekcie chłonęli słowa pani przewodnik z zapartym tchem. To był naprawdę dobry i bardzo udany dzień.

Podczas zwiedzania zwróciłam uwagę na kilka szczegółów. Po pierwsze - podczas remontu udało się zachować oryginalne, przedwojenne drzwi. Po drugie - w przedsionku bóżnicy wyeksponowano odkryte podczas renowacji hebrajskie napisy z fragmentem daty, dziś nie nadającej się do pełnego odczytania.
W głównej sali modlitewnej odtworzono dawną bimę, pierwotnie kamienną, a obecnie wykonaną ze szkła. Jest przepiękna!
Pomysł uważam za absolutnie trafiony, patrząc na to kunsztowne dzieło odniosłam wrażenie, że spoglądam na zjawę, ducha nieomal, na świetlisty symbol minionych czasów.
Nie zrozumiałam jednak przekazu artysty, który zamiast chmielowych pnączy, umieszczonych na filarach oryginalnej, kamiennej altany, wyrzeźbił na słupach podtrzymujących baldachim szklanej bimy gałęzie dębu.
Szkłem wypełniono także wnękę po Aron ha-kodesz.

Podczas zwiedzania synagogi na szczególną uwagę zasługują oryginalne polichromie. Zachowały się one w dolnej części obiektu, do wysokości stropu wykonanego w czasie wojny przez Niemców. Malowidła utrzymano w tonacji z przewagą koloru błękitnego.
Warto przyjrzeć się zwłaszcza umieszczonemu po obu stronach Aron ha - kodesz cyklowi zodiakalnemu. Ponieważ przedstawianie postaci ludzkich jest w ortodoksyjnym judaizmie zakazane, znaki zodiaku takie jak Panna, Bliźnięta albo Strzelec i Wodnik przedstawiono symbolicznie.
Zodiak chmielnicki jest niepełny, do naszych czasów nie przetrwały dwa znaki, namalowane najwyżej: Baran i Ryby.

Kolejnym elementem, przy którym należy się zatrzymać, są wyjątkowe dioramy, czyli specyficzne modele, wykonane przez pana Romana Gustawa Woźniaka, malarza i rzeźbiarza z Krakowa, twórcy m.in. tradycyjnych, ruchomych szopek krakowskich.
W synagodze znajdziemy trzy takie "magiczne pudełka": jedno stacjonarne, ukazujące chmielnicki rynek na początku XX wieku, a dwa ruchome, obrotowe, z sześcioma scenkami rodzajowymi każda. Oglądając kunsztownie wykonane dzieło słuchamy jednocześnie lektora, który w ciekawy i przystępny sposób objaśnia zawiłości żydowskich świąt i zwyczajów związanych np. ze ślubem, narodzinami dziecka lub śmiercią członka rodziny.
Obejrzymy tu zarówno scenkę przedstawiającą święto Purim, Sukkot, jak również wieczerzę sederową czy wnętrze synagogi podczas Bar Micwy.

Dioramy bardzo nam się spodobały i obejrzeliśmy wszystko od początku, do końca.

A tu mamy prezentowane w gablotach w głównej sali modlitw eksponaty muzealne:

Muzeum w chmielnickiej synagodze zachwyciło mnie nowatorską realizacją ambitnego projektu. W pierwszej sali (przedsionku), dla wprowadzenia prezentowane są slajdy synagogi sprzed 2011 r.

Renowacja synagogi oraz realizacja w niej nowoczesnego muzeum kosztowała 7 mln zł.
Będąc tam można zauważyć, że ten oddalony od dużego miasta (leżący nieco na uboczu) Ośrodek Edukacyjno-Muzealny "Świętokrzyski Sztetl" nie jest należycie odwiedzany. Tymczasem dwugodzinny pobyt w nim mógłby być doskonałą lekcją słabo znanej tematyki Judaizmu, szczególnie dla polskiej młodzieży szkolnej.
Szkoda, że na obleganym przez turystów krakowskim Kazimierzu, poza tradycyjną wystawą w Starej Bożnicy nie stworzono podobnej do tej w Chmielniku.