Strażnicy Czasu

Klienci, odwiedzający targowisko przy ulicy Jana Dekerta w Sosnowcu, najczęściej nie mieli nawet pojęcia, że w miejscu budek i straganów znajdowała się niegdyś Wielka Synagoga.
Nic w tym dziwnego - nie znajdziemy w pobliżu nawet skromnej tabliczki informującej o przeszłości tego miejsca.
Dowiedziałam się o jej istnieniu od babci, która opowiadała o synagodze, kiedy chodziłyśmy razem na zakupy na targ, zwany potocznie "Halami".

Wielka Synagoga w Sosnowcu została wybudowana w latach 1894-1896, przy ówczesnej ulicy Policyjnej. Jej budowę sfinansowali sosnowieccy kupcy żydowscy.
Niestety, w dniu 9 września 1939 roku została spalona przez okupantów, którzy nie pozwolili opuścić mieszkań ludziom z sąsiednich kamienic.
Była to zaplanowana akcja. W tym samym dniu podpalono synagogę w Będzinie.

Lokalizacja
Prezentowane poniżej zdjęcia pochodzą z 2010 roku.

Tak wygląda miejsce po dawnej synagodze w październiku 2015 roku.
Targ zamknięto, stragany wyburzono, na miejscu synagogi ma powstać nowy pawilon handlowo - usługowy.

Miejsce dawnej synagodze w styczniu 2016 roku nabrało zupełnie nowego charakteru.
Ciekawe, czy świątynia doczeka się kiedykolwiek upamiętnienia? Sąsiednie miasta posiadają stosowne obeliski.

W miejscu targowiska powstał pawilon handlowy. Wprowadzi się do niego Pepco

Pawilon powstał przy ul. Dekerta 16 w Sosnowcu, w miejscu, gdzie w zeszłym roku wyburzono targowisko.
Targowisko przez lata działało w miejscu, w którym przed wojną stała wybudowana w latach 1894-1896 Wielka Synagoga. Świątynia została wysadzona w powietrze na początku września 1939 przez żołnierzy niemieckich.

W zeszłym roku spółka Quantum Group, do której należy teren, zleciła wyburzenie starej hali targowej. Niski, oszklony od frontowej strony pawilon, zajął tylko część terenu. Reszta, na której widać jeszcze ślady poprzedniej działalności, pozostała niezagospodarowana.

Jak nam powiedziała Marzena Sznajder, prezes Quantum Group, w lutym w nowym pawilonie rozpocznie działalność dyskont odzieżowo-przemysłowy Pepco,

W pobliżu, przy ulicy Szklarnianej, znajduje się duże targowisko, które urzędnicy od lat bezskutecznie starali się uporządkować. W październiku zeszłego roku udało się podpisać porozumienie, którego efektem ma być przemiana szpecące centrum bazaru w bardziej reprezentacyjną przestrzeń z estetycznymi stoiskami.

sosnowiec.wyborcza.pl
Edycja - dodałam zdjęcia z marca 2016 roku.

Straszne jest to niszczenie targow w Polsce.. We Wroclawiu tez wywalili targ z placu. Zapalanowana akcja przeciwko takim miejscom, coby wszyscy kupowali gowniane zarcie w marketach

Wszystkie dostępne źródła podają, że sosnowiecką Wielką Synagogę podpalono, a następnie jej ruiny rozebrano w czasie II Wojny Światowej. Sama zresztą zamieściłam taką informację kilka wpisów wyżej.
Tymczasem udało mi się ustalić, że wypalone mury budynku przetrwały jednak czasy okupacji, a po roku 1945 ruiny, zabezpieczone i częściowo zadaszone, były nawet ponownie wykorzystywane jako bóżnica przez powracających do miasta ocalałych z Zagłady Żydów.
Informacje takie docierały do mnie już wcześniej, jednak mój ostatni rozmówca, 80-letni, bardzo sprawny intelektualnie mężczyzna o doskonałej pamięci, nakreślił mi obraz tego miejsca po wojnie tak szczegółowo, że po prostu nie mogę nie dać wiary jego opowieściom.
Ze wstydem przyznał się nawet, iż jako kilkuletni chłopiec wraz z kolegami dla zabawy "wrzucał brzydkie rzeczy" do środka domu modlitwy (podejrzewam, że chodzi np. o martwe koty, gołębie itp), za co niejednokrotnie został skarcony.
Podkreślał przy tym, że sam budynek był zrujnowany, a tylko jego część zadaszono i użytkowano.

Ruiny bóżnicy opustoszały całkowicie dopiero wtedy, gdy Żydzi, ze względu na panującą po wojnie sytuację polityczną, zdecydowali się na wyjazd do Izraela.
Niestety, nie udało mi się ustalić, kiedy wypaloną skorupę Wielkiej Synagogi ostatecznie wyburzono.

Swoją drogą przydałby się nadzór archeologiczny podczas budowy tego całego "Pepco". Przykład z Oświęcimia pokazuje, że czasami warto dokładnie się przyjrzeć: Wielkie odkrycie po Wielkiej Synagodze. Skarb wykopany po 65 latach.

Przeanalizowałam dokładnie zdjęcie pochodzące z albumu "Sosnowiec fotoarchiwum 1940-1943" i już absolutną pewność, że widać na nim ulicę Jana Dekerta.
Fotografia ma niezwykle symboliczną wymowę. Widzimy na nim grupkę dzieci oraz starego, ortodoksyjnego Żyda z opaską na ramieniu, siedzącego na schodach nieistniejącego budynku, którego wejście było nieco cofnięte względem otaczających go domów.
W tle widać mur kamienicy z boniowaniem i resztki hebrajskiego napisu.

Zdjęcie przedstawia wejście do Starej Synagogi, spalonej przez Niemców wieczorem, 9 września 1939 roku. Fotografia pochodzi zapewne z pierwszych miesięcy 1940 roku.
Bożnica najwyraźniej została już rozebrana, ale ze starych map wynika, że w długim podwórzu, na jej tyłach, znajdowały się się jeszcze inne zabudowania i najpewniej to o nich właśnie opowiadał mój rozmówca, o którym wspomniałam we wcześniejszym wpisie.

Ten człowiek siedzi na schodach wielkiej synagogi w Sosnowcu a obok jest drewniana brama do domu modlitw tak jak to widać na planie:

Sosnowiecka synagoga na planie miasta z 1907 roku. Źródło: AGAD, Zespół 402 (Zbiór Kartograficzny), sygn. 489-41
http://agadd2.home.net.pl/metrykalia/40 ... index.html

I jeszcze synagoga na planie sytuacyjnym sąsiedniego podwórza z 1903 roku (z zasobów Archiwum Państwowego w Łodzi):
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/ ... ka/5591967

Wyraźnie widać, że synagoga była cofnięta ścianą frontową w głąb posesji w stosunku do sąsiadujących z nią kamienic. Aron ha-kodesz znajdował się od podwórza, czyli od wschodu (na planie budynku jest w tym miejscu wykusz).
Nie zaznaczono wspomnianego przez pana Witolda domu modlitw (mam niepotwierdzone informacje, że budynek ten przetrwał wojnę i przez jakiś czas służył po roku 1945 ocalałym Żydom), być może powstał on po prostu później, niż 1907 rok.

Swoją drogą ciekawy plan - kiedy go tworzono, Sosnowiec posiadał prawa miejskie zaledwie od pięciu lat.