Strażnicy Czasu

W Krakowie, w czekającej remontu kamienicy przy ul. Długiej znajdują się dwa witraże wykonane w Zakładzie Żeleńskiego w 1922 r.
Nad wejściem, w kwadratowym oknie umieszczony jest pierwszy, skromny, częściowo uzupełniony zwykłymi szybami.
Natomiast na klatce schodowej znajduje się pięknie zachowany, bogaty kolorystycznie witraż z irysami i motylami.

Na klatce schodowej Domu Towarzystwa Lekarskiego przy ul. Radziwiłłowskiej 4 w Krakowie znajduje się słynny, secesyjny witraż "Apollo spętany". Trzyczęściowa kompozycja została zaprojektowana w 1904 r. przez Stanisława Wyspiańskiego. Ze środkowego okna promieniuje blask słoneczny od postaci Apolla – boga słońca – otoczonego elipsoidalnymi sferami niebieskimi i personifikacjami planet. Do jaśniejącego Apolla odwracają się pęki liści i kwiatów kasztanowca balustrady schodów. Nawiązujący do astronomii witraż nazywany jest też "Apollo - system słoneczny Kopernika".

Projekt witraża został zrealizowany w 1905 r. przez Krakowski Zakład Witrażów S.G. Żeleński.

Niestety, obecny witraż jest dokładną rekonstrukcją oryginału.
W styczniu 1945 r. Niemcy wysadzili pobliski wiadukt kolejowy. W wyniku podmuchu wyleciały szyby w okolicznych domach.
W 1972 r. zrekonstruowano witraż "Apollo spętany" na podstawie zachowanego kartonu Wyspiańskiego z 1904 r.

W Krakowie, w zaprojektowanej przez Kleinbergera kamienicy z 1912 r. znajdują się trzy okna z witrażami wykonanymi przez Krakowski Zakład Witrażów S. G. Żeleński.
Pierwsze, umieszczone nad drzwiami wejściowymi prezentują sielankowe obrazki wiejskich chałup oraz wierzby płaczącej.

Kolejne dwa okna wychodzą na podwórko. Zdobią klatkę schodową kamienicy. Niższy witraż przedstawia sosny, staw oraz trzy kaczki krzyżówki. Wyższy - pięknie prezentujący się - ukazuje wiejski krajobraz, drogę z trzema topolami oraz idącą nią wiejską dziewczynę.
Sygnatura Żeleńskiego została umieszczona na górnym witrażu.

W tym przypadku pewności najpewniej nigdy nie będziemy mieli, pozostaną jedynie domysły.
Podczas spaceru po Szopienicach, jednej z dzielnic Katowic, zwróciłam uwagę na śliczny, lecz mocno zaniedbany budynek mieszkalny, znajdujący się przy ulicy księdza Karola Woźniaka 2, czyli przy drodze wiodącej w kierunku ruin dawnej Huty Uthemanna.
Od strony podwórka odkryłam tu relikty dwóch strzałek LSR z okresu II Wojny Światowej, wskazujących na wejścia do schronów przeciwlotniczych, na które zaadaptowano piwnice, jednak prawdziwą perełkę dostrzegłam w klatkach schodowych.
Obie zaopatrzono bowiem w przepiękne, lecz strasznie już dziś zniszczone witraże.
Niestety, podczas wizji lokalnej okazało się, że kwatera okienna z sygnaturą straciła się wiele lat temu, ale mieszkańcy, z którymi rozmawiałam utrzymywali, że okna wykonano w krakowskim zakładzie, chociaż z całą pewnością nie potrafili potwierdzić, czy chodziło o pracownię S. G. Żeleński.
Natychmiast odbyłam także telefoniczną rozmowę z naszym forumowym ekspertem witrażowym, czyli z Mario i uzyskałam potwierdzenie, iż rodzina Żeleńskich jak najbardziej zaopatrywała katowickie budynki, zarówno sakralne, jak i świeckie, w swoje piękne, kolorowe dzieła.

Dziś już chyba tylko po zastosowanym wzorze i rodzaju użytych szkiełek będzie można dojść do tego, czy Krakowski Zakład Witrażów mógł mieć coś wspólnego z tym pięknym, śląskim domem mieszkalnym.

W Krakowie, w kamienicy przy ul. Topolowej, nad drzwiami wejściowymi umieszczony jest piękny, duży witraż z 1910 r.
Prezentuje wiejski krajobraz z obsadzoną topolami drogą. W dolnej części ma w dwóch miejscach zasłonięte zwykłą szybą powybijane fragmenty.

Karolina napisała:

...wnętrze sąsiedniej kamienicy, zlokalizowanej przy Długiej 34, także jest chronione domofonem. Ten piękny witraż z krowami i wiatrakiem na pewno powstał w pracowni Żeleńskich. Niestety - udało mi się wykonać jedynie zdjęcia zza szyby.

A oto moje zdjęcia z wnętrza. W kamienicy są trzy witraże - dwa podobne z krowami (w tym ten wyżej z sygnaturą, innymi skrzydłami wiatraka oraz grzybem bez trzonka), zaś na górze jest witraż z pasterkami (...niestety okazał się niedostępny!).
Jak widać, witraże są z pracowni S. G. Żeleński i zostały wykonane w 1911 r.

W krakowskiej kamienicy przy ul. Batorego 17 zobaczyć można witraże z 1929 r., przedstawiające motywy architektoniczne znanych historycznych budowli z terenu II RP (i nie tylko).
Niestety, ich pierwotny efekt jest nieosiągalny. Tuż za witrażowymi oknami wznosi się ściana przylegającej oficyny, przez co za oknami przez cały czas panuje noc.

Witraże zaprojektował znany krakowski architekt, znawca i miłośnik zabytków, Franciszek Mączyński. Stanowią, stosowaną przez niego formę prostych oszkleń z półprzejrzystego szkła ornamentowego, w których są wkomponowane kolorowe plakiety prezentujące wieże słynnych polskich budowli. W każdym z czterech okien umieszczonych jest po trzy witraży.
Są na nich (idąc od dołu): nierozpoznana przeze mnie budowla?, Wieża Korniakta i Kaplica Trzech Świętych we Lwowie, Ratusz w Poznaniu, Łazienki w Warszawie, Ratusz w Sandomierzu, Ostra Brama w Wilnie, Wieżyce Mariackie w Krakowie, Jasna Góra w Częstochowie, Barbakan i Brama Floriańska, Kurza Stopka na Wawelu, Żuraw w Gdańsku, Brama Krakowska w Lublinie.

Zakład Stanisława Gabriela Żeleńskiego, od 1914 r. prowadzony był przez jego żonę Izę Żeleńską - Izabelę z Madeyskich Żeleńską herbu Poraj (1878-1956).
Zachowała się korespondencja Izy Żeleńskiej, świadcząca o częstej współpracy zakładu z projektantem Franciszkiem Mączyńskim.

W Krakowie, ul. Smoleńsk 27 (róg ul. Retoryki) w klatce schodowej kamienicy z 1908 r. znajdują się trzy okna z niekompletnymi witrażami. Wybite fragmenty zostały zastąpione zwykłymi szybami. Mimo braku oryginalnych, dolnych szybek (gdzie zazwyczaj umieszczano sygnaturę), na podstawie dostępnych opracowań można być pewnym, że zostały wykonane w sąsiednim Zakładzie S. G. Żeleński.