Stara Zagość - kościół św. Jana Chrzciciela

[Gatoma]

W niewielkiej wsi Zagość koło Pińczowa znajduje się niezwykły kościół.

Na pozór to skromna wiejska świątynia, ale ta budowla to jedyna pozostałość po pierwszej komandorii zakonu joannitów na ziemiach polskich.

Joannici zwani też Szpitalnikami byli jednym z głównych, obok templariuszy i krzyżowców, zakonem rycerskim średniowiecznej Europy. Zajmowali się opieką nad pielgrzymami oraz zakładaniem szpitali i leczeniem.

Sprowadził ich do Polski w 1154 roku książę Henryk Sandomierski ( jeden z synów Bolesława Krzywoustego) i ufundował im w Zagości komandorię z klasztorem i szpitalem.

Nieco później wzniesiona została kamienna świątynia w stylu romańskim z nawą oraz prezbiterium zamkniętym ścianą prostą. Światło do wnętrza przepuszczały niewielkie, rozglifione okienka. Niektórzy badacze uważają, że świątynia ta posiadała także wieżę od strony zachodniej ( zachował się ryt kościoła z wieżą - dzisiaj przechowywany w lapidarium w Wiślicy).

Niestety joannici z Zagości nie byli spokojnym zakonem. Często najeżdżali okoliczne ziemie i dlatego w XIV wieku komandoria przeszła w ręce biskupstwa włocławskiego jako odszkodowanie za takie najazdy.

W tym samym wieku kościół został rozbudowany w stylu gotyckim ( fundacja Kazimierza Wielkiego) . Powstało wówczas większe i zamknięte wielobocznie prezbiterium ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym z orłem piastowskim w zworniku. Wydłużono także nawę a skromne romańskie okna zastąpiono większymi oknami ostrołukowymi. Całość opięto szkarpami. W XV wieku bryła kościoła wzbogacona została o zakrystię od północy.

Ostatnia przebudowa miała miejsce na przełomie XIX i XX wieku. Wydłużono wówczas nawę od zachodu, wzniesiono kaplicę i kruchtę oraz postawiono nieopodal dzwonnicę.

[Gatoma]

Przebudowa gotycka kościoła zniszczyła bryłę romańską, ale co nieco się zachowało.

W prezbiterium i nawie jest to część murów z ciosów, dwa rozglifione okienka, gzyms dzielący nawę na dwie kondygnacje. Ale najciekawsza jest romańska dekoracja, którą odkryto w latach 60 -tych XX wieku. Dekoracja ta składa się z fragmentów wałków z motywem plecionki sznurowej, półkolumienek w tym jednej z ozdobną głowicą oraz fryzu arkadkowego.

Najbardziej zagadkowy element tej dekoracji znajduje się w przedsionku obecnej zakrystii. Na zachowanej dawnej ścianie nawy umieszczono fryz z motywem zoomorficznym przedstawiającym syrenę i trytona - jedyne takie romańskie przedstawienia na naszym terenie.

Przypuszcza się, że kamieniarze wykonujący ówczesną dekorację kościoła, zdradzającą wpływy lombardzkie ( północne Włochy) pochodzili z Czech. Na ścianach można zobaczyć ich gmerki.

Jeszcze kilka ciekawostek. Na jednym z ciosów ściany północnej nawy znajduje się wizerunek ( ryt) smoka. Smok miał, podobno, odstraszać złe moce .

[Gatoma]

Jeszcze kilka detali gotyckich w tym kamienne tabernakulum ścienne z XIV wieku oraz ostrołukowy portal do zakrystii.

I tajemnicza stopa lub znak ryby