Sosnowiec – cmentarz żydowski przy ulicy Gospodarczej

[Franek D.]

Główny kirkut Sosnowca leży w obrębie wielkiej nekropolii, skupiającej 4 cmentarze - ewangelicki, prawosławny, katolicki i żydowski. W porównaniu z sąsiednimi cmentarzami, kirkut robi wrażenie pustego. Tymczasem przed wojną brakowało na nim miejsca. Największych zniszczeń nagrobków dokonano już po zakończeniu II wojny światowej. Część macew wykorzystano do utwardzenia ulic, inną część przerobiono na nagrobki dla sąsiedniego cmentarza. Mimo dewastacji kirkut w Sosnowcu pozostał nadal czynny. Dziś znajduje się pod opieką katowickiej gminy żydowskiej. Otwierany jest przez mieszkającego na miejscu stróża w pon.-czw. od 10 do 17 oraz w piątki od 10 do 13. Natomiast prace porządkowe i konserwacyjne wykonuje areszt śledczy w Sosnowcu.

[Franek D.]

Na wprost wejścia znajduje się pomnik z napisem „W hołdzie Żydom miast Zagłębia wymordowanym przez hitlerowskich oprawców w latach 1939 – 45”.

Na kirkucie przy ul. Gospodarczej pochowani są najwybitniejsi przedstawiciele żydowskiej społeczności Zagłębia, w tym Oppenheimowie, Reicherowie, Szpiglowie oraz rabin Gitler.

[Franek D.]

Dom Przedpogrzebowy jest zamieszkały. Mimo mieszkającego w nim stróża, wysokiego muru wokół cmentarza oraz zamkniętej bramy, w maju 2010 r. kirkut został bezmyślnie zdewastowany przez pijanych wyrostków. Młodociani wandale zniszczyli 56 macew. Wiele nagrobków było prawdziwymi dziełami sztuki.

[Karolina Kot]

Powstanie tego kirkutu, podobnie jak żydowskiego cmentarza na Górze Zamkowej w Będzinie, wiąże się z epidemią cholery, która nawiedziła okolicę.
O ile jednak w przypadku Będzina chodziło o rok 1831 i pierwszy atak zarazy, w Sosnowcu inicjatywę utworzenia własnego cmentarza podjęto dopiero podczas kolejnego nawrotu zarazy, w roku 1893, z powodu niedogodności z przewożeniem zwłok w odległe miejsce (Sosnowiczan pochodzenia żydowskiego grzebano dotychczas właśnie w Będzinie), jak i ogromnych opłat pogrzebowych, związanych z pochówkami w innym mieście.
Zanim formalnie zalegalizowano istnienie cmentarza w Sosnowcu - Pogoni, prawdopodobnie pełnił on swoją grzebalną rolę już kilka lat wcześniej, nie do końca legalnie.

Obiekt, założony na planie prostokąta, był ogrodzony i od północy przylegał do nekropolii katolickiej. Od strony dzisiejszej ulicy Gospodarczej zachował się do dziś dom przedpogrzebowy. Mimo zniszczeń i dewastacji, jakie miały miejsce w czasie II Wojny Światowej oraz w okresie powojennym, ten sosnowiecki kirkut funkcjonuje do dziś.

Co ciekawe, według informacji uzyskanych od doktora Dariusza Rozmusa, na cmentarzu tym z dużym prawdopodobieństwem, obok kamiennych pomników, miały się znajdować także żeliwne macewy, podobne do nagrobków spotykanych na kirkucie w Krzepicach.
Niestety, żadna z nich nie zachowała się do dnia dzisiejszego, chociaż niespodzianki czasami się zdarzają - wszak nie tak dawno w Żarkach odkryto trzy tego typu relikty, które po konserwacji i zabezpieczeniu powróciły na teren tamtejszej nekropolii żydowskiej.

Zapraszam na krótki spacer po cmentarzu:

[Karolina Kot]

Znajdziemy tu groby stare i nowe, współczesne. Natrafimy na macewy pisane po polsku i w języku jidisz. Zauważymy groby (często symboliczne) ofiar II Wojny Światowej.
Dostrzeżemy puste połacie, w dziejowej burzy ograbione z oznaczeń nagrobnych, jak i ślady współczesnej dewastacji z maja 2010 roku.

Zdjęcia wykonałam w dniu 1 listopada 2015 roku. I chociaż w zasadzie w kulturze żydowskiej zwykło się wspominać zmarłych w rocznicę śmierci, wpływ innych obyczajów i asymilacja z wolna robią swoje: na kirkucie w dniu Wszystkich Świętych było całkiem sporo odwiedzających groby ludzi.

[Karolina Kot]

Przy południowym murze cmentarza znajduje się ohel, w którym pochowano zmarłego w 1925 roku sosnowieckiego rabina, Abrahama Majera Gitlera.

Jest to budowla nawiązująca swoim wyglądem do biblijnego ohelu, zbudowanego nad grobowcem Racheli, zlokalizowanego przy drodze z Betlejem do Efrat, obecnie między Betlejem a Jerozolimą. Ma kształt wydłużonego sześcianu i kamienną kopułę wieńczącą lekko spadzisty dach. Wyraźnie wystający kamienny gzyms nadaje plastyczności płasko utrzymanym fasadom. Budowla ta jest murowana i otynkowana, zorientowana tradycyjnie w kierunku południowo-wschodnim. Wejście centralnie umieszczone w elewacji zachodniej przekrywa mauretański łuk. Otwór drzwiowy jest podwójnie profilowany z wyraźnym podkreśleniem szpicu. Po drewnianych drzwiach pozostały jedynie zawiasy. W ścianach zachodniej i północnej znajduje się po parze małych okien, zwieńczonych analogicznie do otworu wejściowego mauretanskimi szpiczastymi łukami. Okna w ścianie północnej zachowały oryginalny podział szyb, okna w ścianie zachodniej mają oryginalne framugi drewniane bez podziałów. Budynek jest ogólnie dobrze zachowany. Nieliczne mechaniczne uszkodzenia gzymsu oraz zwietrzenia i ślady wilgotności w dolnych partiach elewacji nie ujmują jego sugestywności. Grobowiec rabina wykonany został z czarnego granitu, składa się z horyzontalnego obramowania właściwego grobowca oraz wertykalnej macewy zawierającej epitafium. Wygrawerowany i wypełniony farba o złotym kolorze w kamieniu tekst w języku hebrajskim wysławia cechy i działalność rabina, oraz zgodnie z hebrajska tradycja podaje datę jego zgonu.

Na macewie wyryto epitafium o treści:
"Korona Prawa. Tu pochowany. Korona naszych głów, nasz nauczyciel i nasz mistrz, pan, wielkie światło. Przenikliwy i biegły, sprawiedliwy, zacny. Nasz nauczyciel, pan, mistrz, pan Abraham Mejer. Niech jego zasługi nas ochraniają! Syn pana sprawiedliwego, naszego nauczyciela, pana, mistrza, pana Arie Lejbusza. Niech jego zasługi nas ochraniają! Gitler. Służył nauczaniem w świętej gminie Pińczów przez 21 lat. I w naszym mieście zastąpił swojego ojca, pana błogosławionej pamięci! I służył w rabinacie 37 lat: błogosławionej pamięci! Jego czysta dusza odeszła w świętości. I zmarł w starości, w wieku 82 lat. I został pogrzebany z wielkim szacunkiem, 6 dnia, w wigilię świętego szabatu, 5 marcheszwan 5686 roku. I ze wszystkich miast, które go otaczały został zabrany dla opłakania jego i jego serca. Mówiono o nim: Szczęśliwy ten, który poszedł tam i nauka w jego dłoni. W pokojach Prawa spędził swoje lata. Pasterzem wiernym był dla dzieci... Biada dniowi, który zabrał nam światło jego mądrości. Kto da nam jego odszkodowanie. Był dla nas światłem jak słońce. Jego słowa są lśniące jak gwiazdy wczoraj wieczorem. Prawość jego dobroczynności dotarła aż do nieba. Wiele jego nauk było dla nas. Niech jego dusza będzie związana w węzeł życia!"
Zwężająca się ku wierzchołkowi macewa zwieńczona jest szpiczastym łukiem, zakończonym po obu stronach akroteriami. Symboliczne przedstawienie świątyni jerozolimskiej wypełnia lico zwieńczenia. Kamień ma wspaniale zachowany poler. Podłoga pomieszczenia wykonana jest z betonu. Ściany wewnętrzne zwieńczone łukami przechodzą w centralną kopułę. Widoczne są ślady zacieków i zawilgocenia oraz mechaniczne uszkodzenia obramowanie grobu.

Źródło: kirkuty.xip.pl

[Karolina Kot]

Przy zachodnim murze (od strony ulicy Gospodarczej), ułożono ocalone fragmenty macew, między innymi wykopane w ziemi przy niepozornej uliczce na Starym Sosnowcu.
Swe ocalenie zawdzięczają przede wszystkim Conanowi.

[Karolina Kot]

Tak pisałam o tej sprawie na innym forum, w październiku 2010 roku:

Fragmenty macew odkryliśmy na terenie piekarni (wybudowano ją jeszcze w okresie międzywojennym, a wypiekano w niej przez długie lata najsmaczniejsze pieczywo w okolicy), mieszczącej się w dzielnicy Stary Sosnowiec, przy ulicy Kotlarskiej.
Wypatrzyliśmy je, leżące przy ogrodzeniu zakładu.
Były dobrze widoczne z chodnika przy ulicy Swobodnej.
Conan któregoś dnia zrobił im zdjęcie.
Nie mamy zielonego pojęcia, jak się znalazły na terenie zakładu, ani z którego kirkutu pochodzą.
Męczy mnie niejasne przeczucie, że przebywały tam, przygotowywane do roli "macew codziennego użytku".
Podczas ostatniej mojej wizyty w rejonie ulicy Swobodnej nie udało mi się ich już dostrzec.

W kwietniu 2012 roku odkryliśmy sterczące z ziemi resztki dawnych nagrobków:

Obecnie, z uwagi na likwidację piekarni (zakład jest aktualnie w stanie totalnej ruiny), można swobodnie dostać się za ogrodzenie m.in. (nomen omen) od ulicy Swobodnej.
Dwóch dużych fragmentów steli, uwiecznionych na zdjęciu z 2000 roku już nie znaleźliśmy.
W liściach wypatrzyliśmy jednak niewielkie fragmenty potłuczonych nagrobków oraz - być może - ich większe kawałki, zakopane w ziemi.

O sprawie powiadomiłam Gminę Żydowską w Katowicach, a także prasę. Machina została skutecznie uruchomiona i wkrótce można było podziwiać efekty. Niestety, najciekawszą część opowieści, czyli wydobywanie macew z ziemi, po prostu przeoczyłam.
W grudniu 2013 roku pisałam tak:

Podczas wizyty w Muzeum w Sosnowcu dowiedzieliśmy się, że odkryte przez nas macewy, znajdujące się w obrębie zabudowań zniszczonej piekarni przy ulicy Swobodnej, są już bezpieczne. Trafiły na cmentarz żydowski przy ulicy Gospodarczej (stoją pod murem). Okazało się, że nagrobków oraz ich fragmentów było w tym miejscu wiele, a cały proceder wymagał użycie odpowiedniego sprzętu. Na niektórych kamieniach zachowała się nawet polichromia.
Prace nadzorowała nasza sosnowiecka pani archeolog, Katarzyna Sobota - Liwoch.
Oczywiście w te pędy pojechaliśmy sprawdzić wszystko naocznie i - jakże mogło być inaczej - trafiliśmy na przeoczony fragment macewy.
Zawieźliśmy go tam, gdzie trzeba.

Conan, chociaż był chrześcijaninem, za całokształt swojego życia zasługuje na szacunek. Jednak za to, co zrobił dla ratowania żydowskich nagrobków i szukania śladów kultury starszych braci w wierze (bo sprawa opisanych wyżej macew nie była odosobniona) należy Mu się niejeden odmówiony z głębi serca Kadisz Jatom.

[Karolina Kot]

Przy bramie wejściowej znajdziemy skromny pomnik, poświęcony "Żydom miast Zagłębia, wymordowanym przez hitlerowskich oprawców w latach 1939 - 1945"
Opisałam go w osobnym wątku.

Podczas wizyty na kirkucie zwróciłam uwagę na pewien szczegół - w dwóch miejscach ziemia została nadsypana, tworząc wybitnie antropogeniczny pagórek, a w zasadzie regularną, czworokątną platformę.
Prawdopodobnym wyjaśnieniem tego zjawiska jest możliwość nadsypania gruntu cmentarnego z powodu braku miejsca pod kolejne pochówki. Zwyczaj ten był praktykowany przez gminy żydowskie zwłaszcza w miastach (dobrym przykładem może być cmentarz Remuh w Krakowie).
W efekcie zmarłych grzebano "warstwowo".

[Karolina Kot]

Sensacyjne odkrycie w Sosnowcu. Podczas prac remontowych znaleziono żydowskie macewy sprzed 90 lat

Pod ogrodzeniem jednej z posesji w Sosnowcu odnalezione zostały 90-letnie żydowskie macewy. O znalezisku poinformował prezydent Sosnowca, Arkadiusz Chęciński.

Mieszkaniec Sosnowca, podczas prac remontowych na podwórku, odnalazł fragmenty macew pochodzących najprawdopodobniej z sosnowieckiego cmentarza żydowskiego przy ulicy Gospodarczej. Ukryte pod ziemią macewy użyte były jako fundament ogrodzenia i nigdy wcześniej nie zostały odkryte przez właściciela posesji.

- Sosnowiczanin, zdając sobie z wartości odkrycia, zabezpieczył kamienne płyty i skontaktował się z nami, informując o znalezisku. Zabezpieczyliśmy fragmenty macew, które wydobywano z ziemi podczas kolejnych etapów prac przy ogrodzeniu. W sumie udało się odnaleźć 17 kamieni, z czego 9 z napisami, w tym jedna niemal całkowicie kompletna stela (płyta z inskrypcją), niewielkich rozmiarów, z pozostałościami złoceń w literach – informuje w mediach społecznościowych Arkadiusz Chęciński.

Na bardzo dobrze zachowanej, niemal kompletnej macewie, z widocznym jeszcze złoceniem, czytamy:
Tu spoczywa niewiasta prawa i skromna, 66-letnia, Kultury, Rozwoju i Dialogu Społecznego
Zelda Fejga,
córka naszego nauczyciela, pana Jicchaka Mordechaja,
żona pana Awrahama Chajima, błogosławionej pamięci,
Goldstein.
Odeszła 24 kislew roku 696 [20.12.1935].
Niech będzie dusza jej związana w węźle życia.

Według relacji mieszkańca Sosnowca w latach okupacji macewy wykonane z piaskowca lub granitu zwożono z żydowskiego cmentarza na plac przy ulicy Udziałowej. Później Niemcy używali ich jako materiał budowlany. Z macew bądź ich fragmentów wznoszono piece, murki i ogrodzenia, używano ich do brukowania ulic, wykorzystywano jako krawężniki.

- Teraz macewy zostaną oczyszczone, a następnie przewiezione i złożone w żydowskiej części sosnowieckiej nekropoli czterech wyznań – zapowiada prezydent Sosnowca.

Piotr Sobierajski
13 lipca 2021
Źródło: sosnowiec.naszemiasto.pl