Będzin - cmentarz żydowski przy ulicy Zagórskiej

[Karolina Kot]

Kirkut znajdujący się u zbiegu ulicy Zagórskiej i Sieleckiej w Będzinie był trzecim, najmłodszym cmentarzem Gminy Żydowskiej w tym mieście.
Założono go w 1900 roku z powodu braku miejsc na (zachowanym do dziś) cmentarzu na stoku Góry Zamkowej.
Cmentarz funkcjonował aż do czasów II Wojny Światowej. Niestety, w roku 1943 trafił on w posiadanie zarządu kamieniołomów „Eltes”. Była to firma powstała w 1894 roku, zajmująca się m.in. prowadzeniem kamieniołomów wapieni i dolomitów.
Pracownicy firmy założyli na terenie obiektu kamieniołom, dodatkowo zaczęli rozkopywać groby i niwelować teren niedawno jeszcze przecież używanego cmentarza. Proceder ten trwał - pomimo licznych protestów - jeszcze po zakończeniu II Wojny Światowej.
Dodatkowo wiele z nagrobków "zagospodarowanych" zostało na cele budowlane.

W latach sześćdziesiątych teren cmentarza zalano asfaltem, budując zajezdnię autobusową. Ocalono jedynie nieliczne macewy, przenosząc je na kirkut przy ulicy Podzamcze.
Obecnie na tym terenie znajduje się hurtownia materiałów budowlanych oraz baza samochodów ciężarowych.

Lokalizacja
Zdjęcia wykonałam w styczniu 2016 roku.

[Karolina Kot]

W 2010 roku odkryliśmy fragmenty macew, leżące na chodniku i - najwyraźniej nieświadomie - używane do podtrzymywania reklamy cementu oraz innych materiałów budowlanych.
Dzięki Conanowi relikty te zostały starannie zebrane i przewiezione Archimedesem na cmentarz żydowski przy ulicy Podzamcze.

[Karolina Kot]

Tak wygląda obszar dawnego cmentarza z lotu ptaka. Pokusiłam się o próbę naniesienia jego granic według starych map na zdjęcia przedstawiające dzisiejszą bazę transportową.
Podczas wizyty w Będzinie spotkaliśmy także dwóch mieszkańców, którzy wspominali, że jeszcze w latach 60. XX wieku bawili się na pozostałościach nekropolii, zwanej przez miejscowych "kierkowem". Zapamiętali z tamtych czasów nadal znajdujące się na miejscu macewy oraz ludzkie kości.

[smok]

Witam
Opierając się na mapie z 1939 roku (poniżej) naniosłem kirkut na aktualną mapę i wygląda to troszkę inaczej.

Kirkut-mapa 1939.jpg (164.14 KiB) Przejrzano 9617 razy

Ponieważ odległość pomiędzy ulicami Zagórską i Podsiadły (dawniej Przeczna) wynosi 540 m to na tej podstawie oszacowałem długość cmentarza na około 270m i szerokość na około 67m. Załączam naniesiony obrys na aktualną mapę.

Polozenie-kirkut 1939.jpg (293.4 KiB) Przejrzano 9617 razy

Na mapie z 1950 r. widać, że kirkut znacznie się skurczył. Jego obrys też pozwoliłem sobie nanieść na aktualną mapę (poniżej).

Polozenie kirkut 1950.jpg (107.11 KiB) Przejrzano 9617 razy

[Karolina Kot]

Na dostępnych mapach archiwalnych rzeczywiście widoczne są różnice w zasięgu tego cmentarza. Podejrzewam, że ma to związek ze zniszczeniami kirkutu, dokonanymi przez kamieniołom należący do spółki ELTES.
Gdzieś widziałam archiwalne zdjęcie przedstawiające to wyrobisko i wznoszące się ponad jego ścianą macewy.

[smok]

Na słabej jakości zdjęciu lotniczym z 1945 roku widać kirkut i wyrobisko kamieniołomu.

Kirkut-zdjecie-lotnicze-1945.jpg (143.96 KiB) Przejrzano 9609 razy

Zdjęcie kamieniołomu firmy Eltes z 1945 roku:

Kirkut i kamieniolom nalezacy do firmy Eltes.jpg (243.14 KiB) Przejrzano 9609 razy

Wyżej wstawione zdjęcie w pewnym zakresie burzy ustalenia położenia cmentarza. Proszę zwrócić uwagę na lewy górny róg zdjęcia, na którym widać dach domu, który stoi do dziś.

Dom.JPG (113.36 KiB) Przejrzano 9609 razy

Z lewej strony domu widać mur z nagrobkami na jego tle i fragment tego muru stoi do dziś.
Zdjęcie kamieniołomu wykonano od wschodniej strony kirkutu, o czym świadczy ustawienie nagrobków (wschód-zachód) i też orientacja dachu owego domu. Jednak skoro nagrobki przesłaniają mur i dom który widać, tzn. że kirkut wschodnią granicę miał dalej niż ją umiejscawiamy i dalej niż ujęto to na mapach.
Na wyżej zamieszczonym zdjęciu lotniczym widać mur okalający kirkut, którego fragment stoi do dziś i być może ten mur wyznacza wschodnią granicę kurkutu?

[Karolina Kot]

Bardzo ciekawe!!
Wyciągnęłam z torebki puderniczkę z lusterkiem, bo przyszło mi do głowy, że to zdjęcie z domem jest odwrócone.

[smok]

Dokładnie do takich samych wniosków doszedłem i przy wywoływaniu pomylono strony negatywu.
Żołnierz na zdjęciu pilnujący pracowników broń powinien mieć zawieszoną na prawym ramieniu, a nie na lewym. Poza tym zastanawiałem się dlaczego tablice nagrobne skierowane są na wschód, co jest zgodne ze zwyczajem ale niezgodne z orientacją tablic nagrobnych na cmentarzy przy ul. Będzińskiej w Czeladzi, który utworzono jako kolejny cmentarz.

Kirkut-i-kamieniolom-nalezacy-do-firmy-Eltes-odwrotnie.jpg (243.15 KiB) Przejrzano 9566 razy

Teraz ma to sens i pasuje też do zdjęcia lotniczego, na którym wyrobisko podchodzi już do zachodniej granicy cmentarza.

[Karolina Kot]

Tak, teraz to wszystko pasuje. Narzędzia w rękach robotników też są prawidłowo ustawione po odwróceniu fotografii.
Ależ się nam wątek ciekawy zrobił!
Bardzo dziękuję za poruszenie tego tematu.

[smok]

Również dziękuję i przyznam, że dużo wcześniej podejrzewałem o błąd podczas wywoływania zdjęcia ale wykluczyłem taką możliwość, ponieważ zmylił mnie mur z nagrobkami na jego tle, który wcześniej brałem za budynek. Dopiero po powiększeniu zdjęcia zauważyłem, że to mur i tablice nagrobne ale hipoteza o pomyłce podczas wywoływania kłóciła mi się z orientacją tablic, ponieważ powinny być one skierowane napisami na wschód. Dopiero gdy przypomniałem sobie o cmentarzu przy ulicy Będzińskiej, których tablice skierowane są na zachód (a cmentarz ten utworzono jako kolejny), uzmysłowiłem sobie, że widać w Będzinie zmieniono ten zwyczaj.