Bytom - EC "Szombierki"

[Karolina Kot]

Kilka "widoków ogólnych" na elektrociepłownię:

[Karolina Kot]

Świątynia przemysłu na Górnym Śląsku woła o ratunek. Jej los zostanie odmieniony? "Nie chodzi o to, by Bytom miał Tate Modern"

Elektrociepłownia Szombierki rozsypuje się na naszych oczach. Wielkie plany stworzenia w tym miejscu Śląskiego Centrum Nauki czy parku kulturalnego przerosła rzeczywistość. Fatalny stan zabytku dostrzeżono także za granicą. Industrialna katedra znalazła się na liście zagrożonych obiektów europejskiego dziedzictwa.

Mowa o programie "7 najbardziej zagrożonych obiektów europejskiego dziedzictwa". Co roku taki ranking ogłasza Europa Nostra. W tym roku na liście pojawiła się elektrociepłownia Szombierki. To z jednej strony wyróżnienie, bo zgłoszono 180 innych zaniedbanych obiektów, a z drugiej strony szansa, bo program realizowany jest wraz z Grupą Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Instytutem EBI. Sama zaś Europa Nostra to europejska federacja 250 stowarzyszeń na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego Starego Kontynentu. To, że przed zabytkiem przemysłowym z Górnego Śląska rysuje się wreszcie lepsza przyszłość, to efekt inicjatywy przedstawicieli Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska, którzy złożyli wniosek i byli nominatorami elektrociepłowni do programu.

- Powód jest prosty. Liczymy na to, że dzięki zaangażowaniu europejskiej społeczności będzie możliwe uratowanie i zachowanie świątyni przemysłu dla kolejnych pokoleń - podkreślił w rozmowie z Podróże Gazeta.pl dr Piotr Gerber, prezes Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska.

Szef fundacji zaznaczył, że umieszczenie na liście siedmiu najbardziej zagrożonych ma pomóc obiektom, które mają znaczenie nie tylko lokalne, lecz także ogólnoeuropejskie. Gerber podkreśla znaczenie tej nieruchomości dla Górnego Śląska.

- Elektrociepłownia jest symbolem regionu, a także XIX i XX wieku ze względu na rodzaj działalności, jaki prowadziła. Obiekt często nazywany jest Katedrą Industrialną ze względu na swoją monumentalną architekturę. Dziś niestety zostały jedynie powidoki jego świetności - podkreślił szef fundacji. - Brak pomysłu i środków na jej dalsze zachowanie powoduje, że to dzieło kultury technicznej jest zagrożone.
- To największy poprzemysłowy obiekt w regionie. Nie byłoby połowy Bytomia czy całego imperium Schaffgotschów, śląskich potentatów, gdyby nie ta elektrownia - dodaje Maciej Mądry z Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska.

- Od wielu lat toczą się dyskusje, debaty i protesty. Wiele osób podkreśla, że Szombierki są ważne, a obiekt niszczeje i jest na pograniczu egzystencji. Jest źle. Przeciekające dachy i okna, wandalizm i kradzieże przyspieszyły degradację obiektu. Stąd pomysł, żeby złożyć wniosek - wtrąca Gerber. - Jako instytucja zostaliśmy powołani do ochrony dziedzictwa przemysłowego Śląska. Na co dzień prowadzimy trzy muzea o profilu technicznym, natomiast nie pozostajemy obojętni na inne zabytki.

- Bywamy w Szombierkach regularnie i jest tylko gorzej, a to jeden z ikonicznych obiektów Górnego Śląska. Trudno sobie wyobrazić bardziej monumentalny czy bardziej wpisujący się w krajobraz regionu niż elektrownia Szombierki. Dlatego zdecydowaliśmy się złożyć wniosek, przygotowaliśmy aplikację i poinformowaliśmy o tym właściciela - dodał Mądry.

Co wspólnego z elektrownią ma śląski Kopciuszek?

Za budową zakładu stoi Joanna Gryzik, zwana śląskim Kopciuszkiem. Córka służącej u bezdzietnego bogacza Karola Goduli zwanego "królem cynku" jako jedyna nie bała się mężczyzny. Pewnego dnia mała Joasia zerwała na łące kwiatki i pobiegła do gabinetu srogiego Goduli. "Kochom pana" - powiedziała i wręczyła bukiet mężczyźnie. Od tej pory potentat był nią urzeczony i wziął ją na wychowanie. Opłacił jej nauczycieli, zapewnił dostęp do edukacji i uczynił swoją spadkobierczynią. Bogacz przekazał jej na łożu śmierci jedną z największych fortun tamtych czasów w Europie.

Jak widać nauka nie poszła w las, ponieważ jego spadkobierczyni potrafiła dobrze dysponować pieniędzmi swego mentora. Razem z mężem Hansem Ulrykiem Schaffgotschem zainwestowała fortunę m.in. w budowę elektrowni. Najpierw myślano o postawieniu fabryki prochu. Po tych planach została solidna i potężna konstrukcja, typowa dla budowli o charakterze militarnym. Schaffgotschowie nie szczędzili grosza i do zaprojektowania kompleksu budynków zatrudnili sławnych architektów, Georga i Emila Zillmannów.

Zakład zlokalizowany został na granicy trzech bytomskich dzielnic: Szombierek, Bobrka i Karbia i wybudowany na terenie zbliżonym do trójkąta, którego granice wyznaczały tory kolejowe. W razie ataku wojsk lądowych, elektrownia mogła być skutecznie broniona ze wszystkich stron za pomocą pociągów pancernych. Za lokalizacją zakładu w tym miejscu przemawiały też względy praktyczne. Nieopodal funkcjonowały trzy kopalnie ("Bobrek", "Centrum" i "Szombierki") oraz huta Bobrek. Większość z nich należała do imperium Schaffgotschów. Kopalnie dostarczały elektrowni węgiel, natomiast ta przesyłała do nich prąd, przede wszystkim do huty.

Zakład z dwoma kominami został otwarty 29 listopada 1920 r. Pięć lat później na wieży wodnej umieszczono zegar o średnicy 5 metrów i podświetlanych czterech tarczach firmy Siemens i Halske, który do dziś uznawany jest za jeden z największych zegarów wieżowych w Polsce.

Trzeci komin dobudowano w 1935 r. Rozbudowano też halę kotłowni, dwa lata później uruchomiono taśmociąg, który dostarczał węgiel z pobliskiej kopalni "Gräfin Johanna Grube", czyli KWK "Bobrek". Maksymalną moc - 100 MW Szombierki osiągnęły podczas II wojny światowej. Elektrownia przeżyła atak lotniczy (w 1944 r.), rabunek żołnierzy Armii Czerwonej (1945 r.), a po wojnie staje się własnością Skarbu Państwa. Polskie władze śrubowały normy, dążyły do odtworzenia mocy z lat 30. XX wieku. 10 lat później udało się to osiągnąć z naddatkiem. W 1955 r. elektrownia osiągnęła moc 108 MW.

Dobry pomysł był, ale się zmył

W latach 60. podjęto decyzję o zmianie profilu Szombierek. Wzrosło zapotrzebowanie na ciepło, więc przekształcono ją w elektrociepłownię. Przez ok. 30 lat zakład spełniał swoje zadanie, po czym w latach 1995-1998 podjęto decyzję o zakończeniu produkowania energii elektrycznej. Zanim do tego doszło - w 1993 r. powstał Zespół Elektrociepłowni Bytom S.A. - spółka Skarbu Państwa, która zarządzała dwiema elektrociepłowniami: Miechowicami i Szombierkami. To właśnie dla Miechowic stanowiła latem rezerwę bohaterka artykułu.

Choć w elektrowni wygaszono produkcję, stała się ona areną wielu wydarzeń kulturalnych. W największej hali Szombierek odbyły się m.in.: Międzynarodowa Konferencja Tańca Współczesnego, Gala Mozartowska, Festiwal Teatromania i Festiwal Sztuki Wysokiej. Za tę działalność ZEC Bytom S.A. 22 listopada 2006 r. otrzymał nagrodę Arts & Business Award w kategorii małe i średnie przedsiębiorstwa.

I wydawać by się mogło, że bytomska spółka pójdzie za ciosem i stworzy w tym obiekcie przestrzeń dla sztuki. Da drugie życie Szombierkom. Takie były plany. Miało powstać centrum kulturalne, pasaż handlowy, centrum kongresowe, powierzchnie wystawiennicze oraz średniej klasy hotele. Podpisano nawet list intencyjny z Urzędem Miejskim w Bytomiu, aby ubiegać się o fundusze na adaptacje obiektu. W 2010 r. Szombierki zostały włączone do Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Wydawało się, że wszystko idzie jak po maśle. Nieoczekiwanie ZEC Bytom S.A. podjął decyzję o sprzedaży nieruchomości.

Niestety, wraz z przejęciem zabytku przez fińskie konsorcjum Fortum (2011) działalność kulturalna zamarła na dobre. Gdy więc w latach 2016 i 2017 Szombierki przechodzą na własność spółki Rezonator, wiele osób wiąże z tą decyzją nadzieję. Nic dziwnego, skoro misja nowego właściciela jest ucieleśnieniem marzeń miłośników Śląska. Powstaje fundacja EC Generator, która pragnie stworzyć w tym miejscu nowatorski park kulturalny, łączący historię industrialną z technologiami przyszłości. Ma powstać innowacyjny i wielopoziomowy projekt edukacyjno-kulturalny (planowany na lata 2018-2025) łączący funkcje edukacyjne, kulturalne, muzealne i rozrywkowe.

Ciężar zbyt duży

W tym roku 29 listopada będziemy świętować stulecie ikony Górnego Śląska. Rok temu, z okazji 99. urodzin elektrociepłowni, zorganizowano debatę, podczas której dyskutowano o jej przyszłości. Na spotkanie, mimo zaproszenia, nie przybył Andrzej Szwimer, prezes spółki Rezonator. Zamiast tego przysłał organizatorom list, który został opublikowany na portalu bytomski.pl.

"Uznałem, że mój udział w tym wydarzeniu jest bezprzedmiotowy, m.in. dlatego, że zupełnie nie rozumiem celu tej debaty ani intencji jej organizatora. (...) Moją sprawą od trzech lat jest dźwiganie ciężaru odpowiedzialności za największy śląski zabytek. Od dwóch lat już wiem, że jest to ciężar zbyt duży. Podjąłem go, mając ku temu dogodną sytuację, dobre perspektywy, które niestety w międzyczasie zmieniły się niezależnie ode mnie. Ale proszę mi wierzyć, że ani pełne oburzenia spoty nagrywane przez obecnego prezydenta Bytomia, ani pozamiatanie w błysku fleszy kilku metrów hali maszyn na potrzeby akcji Sprzątajmy Bytom, ani wreszcie kolejna jałowa debata na temat EC - mojego problemu nie rozwiąże ani nie zdejmie ze mnie, jako prezesa spółki Rezonator, odpowiedzialności za moje własne porażki w tym zakresie, ale również, a może przede wszystkim, lata zaniedbań kolejnych właścicieli, władz miasta i województwa" - napisał w liście Szwimer.

Każdy ma swoje racje, rzeczywistość jest jednak taka, że stan obiektu zdecydowanie się pogorszył. Zastanawiające są decyzje obecnego właściciela, który pomimo przyznania w 2018 r. dotacji na rewitalizację obiektu w wysokości niemal 14 mln zł, nie skorzystał z niej.

- Właściciel EC Szombierki, pomimo przedłużonego przez Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego terminu na złożenie niezbędnych dokumentów, nie był w stanie dopełnić formalności i nie podpisał umowy dofinansowania - informuje Małgorzata Węgiel-Wnuk, rzeczniczka prasowa Urzędu Miejskiego w Bytomiu.

Wysłałam do fundacji EC Generator maila z pytaniami na temat elektrociepłowni Szombierki, na które niestety do dnia publikacji nie otrzymałam odpowiedzi. Za to na stronie internetowej organizacji zarządzającej obiektem pojawiło się oświadczenie:

"W swoim piśmie Zarząd nie uwzględnił naszego protestu oraz zawartej w nim argumentacji. Dowodziliśmy w nim nieścisłości proceduralnych oraz niedoprecyzowania regulaminu w części określającej końcowy termin złożenia dokumentacji. Według naszej interpretacji nie upłynął jeszcze czas na uzupełnienie brakującego dokumentu. Tymczasem Instytucja Zarządzająca za datę ostateczną uznała 31.08.2018, pomimo, iż w tym terminie nie była przygotowana do podpisania umowy o dofinansowanie z powodu braku dostępności środków.

Jako Fundacja założona w celu rewitalizacji obiektu EC Szombierki, niezmiernie ubolewamy, że formalne rozbieżności przeważyły nad historycznym, architektonicznym i kulturowym znaczeniem tego wyjątkowego zabytku oraz znacząco opóźniły początek planowanej przez nas inwestycji" - napisał Andrzej Szwimer, prezes Fundacji EC Generator.

W piśmie możemy przeczytać, że właściciel nie rezygnuje z rewitalizacji obiektu. "Nie oznacza to jednak, że zaniechaliśmy prób realizacji zaplanowanej inwestycji. Niektóre elementy projektu zostaną poddane weryfikacji, ale podstawowe założenia i cele się nie zmienią. Wciąż dążymy do tego, aby obiekt EC Szombierki stał się ważnym punktem na kulturalnej mapie Śląska. W tej chwili trwają rozmowy na temat innych źródeł finansowania inwestycji oraz pozyskania nowych partnerów, zarówno biznesowych, jak również samorządowych" - czytamy.

Miasto chciało przejąć zabytek. Właściciel powiedział "nie"

Władze miasta są mocno rozczarowane działalnością obecnego właściciela. - W naszej ocenie właściciel obiektu nie podejmuje żadnych działań mających na celu zabezpieczenie nieruchomości przed dalszym niszczeniem, czego konsekwencją jest m.in. wykreślenie obiektu ze Szlaków Zabytków Techniki Województwa Śląskiego - informuje rzeczniczka prasowa Urzędu Miasta w Bytomiu.

Miasto zwróciło się również do zarządu spółki Rezonator SA z propozycją przejęcia nieruchomości. -W związku z chęcią zabezpieczenia przed dalszą degradacją kompleksu zabudowań EC Szombierki posiadających bardzo dużą wartość zabytkową jako obiektu historycznego dziedzictwa postindustrialnego Bytomia i Górnego Śląska, prezydent Bytomia w 2019 r. dwukrotnie zwrócił się do właściciela z pismem, w którym wyraził zainteresowanie przejęciem od spółki nieruchomości. Odbyły się także spotkania władz miasta z właścicielem obiektu. Zarząd spółki Rezonator SA nie wyraził jednak woli przekazania nieruchomości gminie - mówi Małgorzata Węgiel-Wnuk z bytomskiego magistratu.

Rzeczniczka poinformowała również, że na wniosek prezydenta Bytomia i Miejskiego Konserwatora Zabytków w Bytomiu - Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach przeprowadził kontrolę w Elektrociepłowni Szombierki. W lutym br. Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków przekazał właścicielowi zalecenia pokontrolne dotyczące zabezpieczenia dachu wieży zegarowej, maszynowni, pompowni, kotłowni, zabezpieczenie otworów okiennych i elewacji do czasu przeprowadzenia docelowego remontu budynku.

Umieszczenie więc śląskiego zabytku na liście najbardziej zagrożonych obiektów daje szansę na uratowanie tej monumentalnej bryły. Przedstawiciele Fundacji Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego Śląska widzą w niej ogromny potencjał do adaptacji i przywołują ciekawe przykłady rewitalizacji podobnych obiektów jak np. Bankside Power Station w Wielkiej Brytanii, który został zaadaptowany na cele kultury i mieści się tam muzeum Tate Modern.

- Nie chodzi nam o to, żeby Bytom miał Tate Modern - nie to miejsce, nie ta skala - pokazujemy kierunek i sposób, w jaki można wykorzystać potencjał naszych Szombierek - dodaje Mądry.

Jak inicjatywę fundacji kierowanej przez dra Gerbera i wyróżnienie przez Europę Nostrę skomentował właściciel obiektu? Tak jak już wcześniej wspominałam, zamiast odpowiedzi na mojego maila, opublikowano na stronie internetowej zarządcy obiektu dwa oświadczenia. W jednym z nich czytamy:

"Mamy nadzieję, że włączenie EC Szombierki do grona najcenniejszych i najbardziej wartych uratowania zabytków Europy stanie się impulsem do nowego otwarcia i nawiązania współpracy z instytucjami, organizacjami społecznymi, administracją krajową, ale przede wszystkich samorządem lokalnym, którego wsparcia bardzo potrzebujemy" - czytamy w oświadczeniu.

Po czym prezes dodaje: "Decyzja fundacji Europa Nostra zbiegła się w czasie z szalejącą w Europie epidemią koronawirusa. Cały świat skupiony jest aktualnie na walce o jej stłumienie oraz powrót do normalności. Mimo to w roku 100. urodzin EC Szombierki ponownie podejmujemy wysiłek znalezienia szansy na jej uratowanie i zachęcamy wszystkich ludzi dobrej woli, podmioty i instytucje do włączenia się w ten proces. Wszystkich pozostałych, wykorzystujących dramatyczną sytuację obiektu dla własnych interesów, którym zawdzięczamy budowanie barier i mnożenie problemów - prosimy o pozytywną zmianę podejścia do EC Szombierki".

Źródło
Urszula Abucewicz
05.06.2020 16:02

[Velder]

Ja tylko z takim małym przypomnieniem, że w tym roku wypada 100. rocznica istnienia EC Szombierki - dokładniej 29 listopada, jeżeli liczyć od daty jej otwarcia.
Hucznych obchodów z powodu "sami-wiecie-czego" prawdopodobnie nie będzie, ale za to ostatnio pojawiło się więcej różnych możliwości zwiedzania zabytku. Warto śledzić stronki Klubu Przyjaciół EC Szombierki oraz Bytomskiego Detektywa Historycznego. Zachęcam wszystkich, którzy jeszcze nie mieli okazji zajrzeć do środka, tym bardziej, że dochody są przeznaczane na niezbędne prace remontowe zabytkowego gmachu.