Dąbrowa Górnicza - budynki, ludzie, ulice

[kusmanek]

FABRYKA CEGŁY OGNIOTRWAŁEJ
WACŁAWA LESIECKIEGO powstała w 1876 roku, a czynna od 1877. Zakład był wyposażony w maszynę parową o mocy 10KM. Do wypalania cegły posiada piece belgijskie. Wyrabiano tu cegłę ogniotrwałą zwykłą i fasonową, gonty, tygle, naczynia ogniotrwałe oraz glinkę ogniotrwałą mieloną i surową. Poza tym dachówki i płyty cementowe Na wystawie przemysłowej zaprezentował on również mufle, blaty i klinkiery
Zakład dysponował kapitałem 20 tysięcy rubli. Corocznie wyrabia do 500 tysięcy sztuk również na eksport. W 1912 zatrudniał jedynie 12 robotników. Mieściła się gdzieś na Redenie

Dzięki planom z portalu szykajwarchiwach.gov.pl udało mi się ustalić lokalizację cegielni Lesieckiego. Zakład ten znajdował się pod numerem 115 przy ówczesnej ulicy Preczowskiej w kolonii Reden - dziś w tym miejscu znajduje się blok z numerem 7 przy ulicy 1 Maja w Dąbrowie Górniczej.

Poniżej fragmenty skanów projektu suszarni cegieł wraz z planem położenia poszczególnych budynków, a także fragment mapy Łempickiego i Hattowskiego z 1899 roku.
Ostatnia grafika przedstawia próbę nałożenia lokalizację cegielni na współczesne zdjęcie satelitarne (Bing Satellite).

Źródła:

Archiwum Państwowe w Łodzi, sygnatura: 39/1/0/4/310
Biblioteka Śląska w Katowicach, "Plastovaja karta pol'skago kamennougol'nago bassejna", arkusz Dombrova - Zagorže. R. IV. I. 5

[kusmanek]

Przecięta trasą S1 „Basiula” straciła swój dawny urok i zdolności uzdrowiskowe, popadając trochę w zapomnienie. Przywróćmy we wspomnieniach jej dawny blask!

Ostatnio mnie także zainteresował temat ząbkowickiej kolonii Basiula, w związku z tym przeprowadziłem małe śledztwo na jej temat.

Najpierw krótko o historii. Pod koniec XIX wieku na prawym brzegu Trzebyczki Karol Bokalski wybudował cztery drewniane wille, które dały początek tej kolonii letniskowej. Jej nazwa - pochodząca od zdrobnienia imienia córki Bokalskiego - Barbary, widniała na jednej z willi wraz z datą budowy - 1898. W pobliżu zaczęły powstawać kolejne domy wczasowe i wille.
Właśnie tam ksiądz Andrzej Huszno prowadził swój ośrodek przyrodoleczniczy "Zdrowie".

Na podstawie archiwalnych map i zdjęć udało mi się mniej więcej odtworzyć układ dawnego letniska.

• Willa nr 1 - była to jedna z 4 budynków pierwotnie wybudowanych przez Bokalskiego. W trakcie okupacji hitlerowskiej mieścił się w niej ośrodek szkoleniowy Hitlerjugend, po wojnie zaś - szkoła, później prywatne mieszkania. Nieopodal willi znajdowała się drewniana, czworoboczna altana.
  Niestety, budynek został rozebrany podczas budowy drogi szybkiego ruchu, znajdował się bowiem w przebiegu pasa drogowego. Po altance pozostał wodoczny do dzisiaj fundament.
  

  

  willa_1.png (202.17 KiB) Przejrzano 16424 razy

  
  
• Willa nr 2 - o niej niestety nie znalazłem żadnej informacji ani zdjęć, ale udało mi się ustalić kilka faktów na podstawie wspomnień mieszkańców. Jak podaje pan Krzysztof S. "był to parterowy drewniany domek ze smakiem jak wszystkie". W latach 60' XX wieku była tam Spółdzielnia Pracy, zajmująca się produkcją rękawic roboczych. Następnie w budynku mieścił się ośrodek LOK. Willę zaznaczono jeszcze na mapach z lat 70' XX wieku. Obecnie wyburzona - pozostała tylko pusta parcela.
  
• Willa nr 3 - najbardziej znana - jej zdjęcia pojawiają się najczęściej na pocztówkach. Na jej elewacji znajdowała się nazwa "Basiula" wraz z datą budowy - 1898. Budynek zachował się do dzisiaj, obecnie pod adresem ul. Janusza Kusocińskiego 19.
  

  

  willa_3.jpg (89.95 KiB) Przejrzano 16424 razy

  
  
• Willa nr 4 - tak jak trzy powyższe, została zbudowana z inicjatywy Karola Bokalskiego. Jej pierwotny wygląd można zobaczyć na jednej z pocztówek. Poniżej willi znajdował się staw z wysepką i mostkiem, widoczny na zdjęciu. Budynek zachował się do dzisiaj pod adresem ul. Janusza Kusocińskiego 17.
  

  

  willa_4.png (205.46 KiB) Przejrzano 16424 razy

  
  
• Willa nr 5 - najprawdopodobniej powstała później niż pozostałe - pierwotnie była własnością rodziny Brombergów. W tym budynku mieścił się ośrodek przyrodoleczniczy ks. Huszno.
  Wyróżniała się charakterystyczną, kopulastą wieżą, która mocno zapisała się w pamięci mieszkańców. Budynek rozebrano wcześniej, wieża stała jeszcze do lat 90' jako zwieńczenie garażu przy pobliskim sklepie. Jej adres to ul. Janusza Kusocińskiego 7.

willa_5_a.png (197.16 KiB) Przejrzano 16424 razy

willa_5_b.jpg (116.52 KiB) Przejrzano 16424 razy

willa_5_c.jpg (171.11 KiB) Przejrzano 16424 razy

Na koniec sporządzona przeze mnie mapa kolonii Basiula. Kolorem czerwonym zaznaczyłem budynki wyburzone, zielonym - te istniejące do dzisiaj.

basiula.jpg (59.16 KiB) Przejrzano 16424 razy

Przypisy:
* Karol Bokalski - nie Bokalarski - ten błąd dość często powielany jest w internetowych opracowaniach.

Bibliografia: A. Lorenc "Ząbkowice. Tom I. W Kluczu Sławkowskim i Zagłębiu Dąbrowskim do roku 1918"

Źródła zdjęć:
http://www.dawnadabrowa.pl
Muzeum Miejskie Sztygarka
Źródło mapy:
https://mapy.orsip.pl/imap/?locale=pl&g ... bjEl5Vj_QI

[Eworu]

Huta cynku „Konstanty” w dawnych latach była jednym z głównych zakładów w mieście. Dziś, poza wzmiankami w historii, nie zachowały się po niej żadne ślady.

Zabudowania huty mieściły się w miejscu dzisiejszego osiedla Adamieckiego oraz Parku Hallera. Huta została wybudowana w 1815 roku (według innych źródeł w 1816) jako zakład rządowy. W swoich piecach wykorzystywała węgiel z pobliskiej kopalni „Reden”. Rudy do przetopu w pierwszych latach działania pozyskiwano ze Strzemieszyc Małych, Sławkowa, Olkusza i Żychcina. W 1843 roku w zakładzie miał miejsce pożar który zatrzymał jej funkcjonowanie na dłuższy czas. Za czasów powstania styczniowego w 1863 roku w budynkach huty utworzono koszary oddziałów Apolinarego Kurowskiego. Podejmowano wtedy próby odlewania armat dla wojsk. Rok później doszło do pożaru w kopalni „Reden”. Wskutek utraty paliwa huta „Konstanty” stanęła. W 1891 roku huta przeszła w ręce Towarzystwa Francusko-Rosyjskiego.

Dalsze losy nie są do końca jasne. Prawdopodobnie stary zakład został zamknięty i na jego bazie zbudowano nową hutę o tej samej nazwie. Jako daty powstania nowego zakładu wymienia się 1899 oraz 1901. Pod koniec Wielkiej Wojny okupant wywiózł większość wyposażenia zakładu. Po I wojnie światowej zakład przeszedł w ręce kapitału francuskiego. Ponowne uruchomienie nastąpiło w 1922 roku.

Wraz z wybuchem II wojny światowej huta została zamknięta. Malejące zapotrzebowanie na cynk i ogólne przestarzenie technologii zakładu spowodowało że nigdy nie został już uruchomiony.

W czasach PRL-u w zabudowaniach huty działały różnego rodzaju mniejsze przedsiębiorstwa. Zaraz po wojnie w części budynków od strony wschodniej, za główną halą, znajdowała się piekarnia nr 3 PSS Społem. Część zabudowań spółdzielnia wykorzystywała na swoje magazyny. W późniejszych latach w bocznych halach działał warsztat samochodowy i baza samochodowa WHPS. Znajdował się tam również sklep spożywczy, prawdopodobnie również część zabudowań pełniło funkcje mieszkalne. Wraz z budową osiedla Adamieckiego wszelkie pozostałości po hucie zostały wyburzone w okolicy 1970 roku.


Główny budynek huty stanowiła podłużna hala mieszcząca w sobie piecie do wytopu cynku. Zbudowana była z charakterystycznego kamienia wapiennego, przeplatanego cegłą. Środek hali w większości zajmował ogromny piec ciągnący się przez całą długość budynku. Co chwila w konstrukcji umieszczone były żelazne drzwiczki, przez które pracownicy wsadzali rudę do przetopienia. Przed piecem znajdowały się szyny po których zapewne poruszały się wózki transportujące wytopiony cynk. Obok znajdował się szereg budynków pomocniczych utrzymanych w podobnej architekturze. Prawdopobnie na terenie huty znajdował się oddział karuzeli cynkowych, walcownia blach i dziurkownia. Zakład posiadał rozbudowaną sieć kolejek wąskotorowych którymi transportowano surowce i gotowe materiały. Łączyły się one z siecią kopalni „Reden”.

Niestety nie wiem czy zamieszczone zdjęcia wnętrz na 100% pochodzą z tej huty.


Właściciele fotografi: Andrzej tarczewski, Muzeum Miejskie Sztygarka, Czasopismo "Wędrowiec" 1896 nr 50, Rafał Piętka, Andrzej Kontkiewicz

[kusmanek]

Cegielnia Braci Bilewicz
Założona został w 1898 roku przez spółkę braci Bilewicz. Jej adres był Narutowicza 80(obecnie wojska polskiego). Firma była zarejestrowana w sądzie. W 1912 roku pracowało tam 150 robotników. Maszyny miały wtedy moc 100KM. W 1915 liczba robotników pozostała niezmieniona, lecz w 1920 po wojnie było to już tylko 58 osób, Do wojny około 50% załogi stanowiły kobiety. W 1915 roku zakład wypracował 7000 rubli, a w 1920 produkcja wyniosła około 410 ton
W 1912 Dyrektorem Zarządzającym był Józef Kozłowski, który pozostał nim do 1939 roku.
Kierownikiem technicznym Jan Lesiecki
Numer do zakładu to 68051
Ich wyrobami były: cegła maszynowa, normalna, okładzinowa, radialno-kominowa, modelowa, glazurowana, klinkier brukowy i wysokogatunkowa cegła ogniotrwała.
Po II wojnie światowej zakład znacjonalizowano. Po krótkim czasie produkcja została zaprzestana z powodu wyczerpania się surowców. Tereny po cegielni przyłączono do Dąbrowskich Zakładów Naprawczych Przemysłu Węglowego”. Obecnie na jej terenie znajduje się firma Termo Glass oraz Real.

Po zakładzie pozostał prawdopodobnie tylko jeden budynek na placu. Pozostałe nie są oznaczone na mapach, chociaż wydaje mi się że jeszcze jeden z nich ma ponad 60 lat.

Dziś o cegielni braci Billewicz możemy napisać już nieco więcej, ponieważ w łódzkim archiwum dostępna jest dokumentacja projektowa tego zakładu, ze skanami online.
Cegielnię założono na gruntach dzierżawionych od ówczesnego nadleśnictwa Olkusz (obręb Dąbrowa). Początkowo (1899) wybudowano jeden piec kręgowy Hoffmanna wraz z kominem, kotłownią i maszynownią. W 1900 powstał drugi piec, komin, oraz kilka dodatkowych budynków. W 1903 roku dobudowano wiatę do drugiego pieca oraz kilka parterowych budynków - wagownię, stołówkę i magazyn.

Rozwój cegielni w latach 1899-1903 na podstawie planów. Opisy w komentarzu.

Plan z 1899 roku. Widoczny jeden piec kręgowy Hofmanna wraz z kominem, wiatą, kotłownią i maszynownią.

plan_1899.jpg (112.24 KiB) Przejrzano 15236 razy

Plan z 1900 roku. Nowe budynki oznaczone wielka literą - drugi piec kręgowy Hofmanna, komin, oraz kilka dodatkowych budynków

plan_1900.jpg (295.61 KiB) Przejrzano 15236 razy

Plan z 1903 roku. Nowe budynki oznaczone szarym kolorem - wagownia, stołówka i magazyn

plan_1903.jpg (160.72 KiB) Przejrzano 15236 razy

Źródło:
"Zdjęty z natury plan budynków cegielni na gruncie dzierżawionym od Olkuskiego Leśnictwa na terenie leśnego obrębu Dąbrowa przez braci Billewicz"
Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/7385
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/de/ ... ka/5214200

"O budowie przez braci Billewicz i Spółkę nowego pieca do wypalania cegieł, komina i innych budynków na dzierżawionym przez nich gruncie na terenie leśnego obrębu Dąbrowa w powiecie będzińskim"
Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/8277
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/de/ ... ka/5272214

"O budowie przez braci Billewicz i we wsi Dąbrowa murowanych parterowych zabudowań, magazynu, wagowni, stołówki i wiaty pokrywającej cegielnię"
Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/9435
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/de/ ... ka/5560243

[kusmanek]

Kontynuując temat cegielni braci Billewicz wypada napisać co nieco o budynkach wchodzących w jej skład. Jako pierwszy powstał północny piec kręgowy Hofmanna, wraz z kominem i wiatą do suszenia cegieł, a także budynkiem mieszczącym kotłownię, maszynownię i trzecie pomieszczenie - służące najprawdopodobniej do formowania cegieł (gdybym się mylił - proszę o korektę, odręczna cyrlica to dla mnie ciągle wyzwanie). Poniższe grafiki pochodzą z planu wykonanego w 1899 roku, źródło jak wyżej (Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/7385).

Fasada wiaty dla drugiego pieca z 1903 roku

Fasada wiaty drugiego pieca 1903 (Copy).jpg (69.2 KiB) Przejrzano 15197 razy

Fasada i przekrój komina numer 1 z 1899 roku

fasada i przekroj komina 1899 (Copy).jpg (100.44 KiB) Przejrzano 15197 razy

Przekrój budynku pierwszego pieca z 1899 roku

przekroj bud. pierwszego pieca 1899 (Copy).jpg (109.55 KiB) Przejrzano 15197 razy

Rzut budynku pierwszego pieca z 1899 roku.

rzut bud. pierwszego pieca 1899 (Copy).jpg (147.79 KiB) Przejrzano 15197 razy

W 1900 roku cegielnię rozbudowano o drugi piec kręgowy Hofmanna wraz z kominem i cztery inne budynki do przygotowywania gliny i formowania surowych cegieł (identyfikacja w trakcie).

Fasada drugiego pieca z 1900 roku

fasada drugiego pieca 1900 (Copy).jpg (152.2 KiB) Przejrzano 15197 razy

Przekrój budynku drugiego pieca z 1900 roku

przekroj bud. drugiego pieca 1900 (Copy).jpg (147.86 KiB) Przejrzano 15197 razy

Rzut budynku drugiego pieca z 1900 roku

rzut bud. drugiego pieca 1900 (Copy).jpg (156.34 KiB) Przejrzano 15197 razy

Komin drugiego pieca z 1900 roku

drugi komin 1900 (Copy).jpg (131.75 KiB) Przejrzano 15197 razy

Plany budynków z 1900 roku

plany budynkow 1900 (Copy).jpg (126.47 KiB) Przejrzano 15197 razy

Plany budynków 1900 roku

plany budynkow_2 1900 (Copy).jpg (192.98 KiB) Przejrzano 15197 razy

Budynki z 1900 roku

budynki 1900 (Copy).jpg (240.07 KiB) Przejrzano 15197 razy

Fasady i rzuty budynków z 1900 roku

fasada i rzuty budynkow 1900 (Copy).jpg (238.77 KiB) Przejrzano 15197 razy

W 1903 roku dokonano kolejnej modernizacji - do drugiego pieca dobudowano wiatę do suszenia cegieł, dodatkowo wzniesiono budynek wagowni, magazyn i stołówkę.

Fasada pieca numer 1 z 1899 roku

fasada pierwszego pieca 1899 (Copy).jpg (104.75 KiB) Przejrzano 15197 razy

Przekrój wiaty z 1903 roku

przekroj wiaty 1903 (Copy).jpg (130.79 KiB) Przejrzano 15197 razy

Rzut wiaty drugiego pieca z 1903 roku

rzut wiady dla drugiego pieca 1903 (Copy).jpg (194.24 KiB) Przejrzano 15197 razy

Plan magazynu i wagowni z 1903 roku

plan magazynu i wagowni 1903 (Copy).jpg (153.71 KiB) Przejrzano 15197 razy

[kusmanek]

W Dąbrowie Górniczej znajdowało się przed laty wiele cegielni, co miasto zawdzięcza budowie geologicznej. Często były to duże zakłady, jak opisana powyżej cegielnia Braci Billewicz czy Rabinowicza w Strzemieszycach, ale przeważnie - niewielkie, budowane tuż przy odkrytym złożu gliny, działające do momentu wyczerpania się pokładu surowca.

Jednym z przykładów takiej działalności jest cegielnia założona przez Piotra Urbańczyka na gruntach braci Rybak i Anny Chwalba w gołonoskiej kolonii Krasowa. Wybudowana w 1913 roku nieopodal kopalni Flora, wyposażona była w parową lokomobilę umieszczoną w parterowej maszynowni, oraz prasę, a także podajnik surowca na parterze piętrowego budynku głównego. Na piętrze mieściło się pomieszczenie do przyjmowania gliny z wyrobiska oraz zsyp do podajnika.
Cegielnia nie działała długo, w latach 20' XIX w jej miejscu działała kopalnia Baśka II. Na mapie z lat 1925-26 zaznaczono jeszcze wyrobiska po wydobyciu gliny. Obecnie po cegielni nie zachował się żaden ślad.

plan_1 (Copy).jpg (106.81 KiB) Przejrzano 15126 razy

plan_2 (Copy).jpg (77.54 KiB) Przejrzano 15126 razy

Źródło:
"Projekt budowy przez braci Rybak i Antoniego Chwalbę (piotra Urbańczyka) parowej cegielni w kolonii Krasowka w powiecie będzińskim"
Archiwum Państwowe w Łodzi, sygn. 39/1/0/4/15640a
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/ ... ka/7215317
Lokalizacja na mapie z lat 1925-26 - widoczne doły i stawiki po wydobyciu gliny:

1925-26.jpg (258.89 KiB) Przejrzano 15126 razy

Źródło: http://igrek.amzp.pl/details.php?id=1760575

Lokalizacja obecnie:

cegielnia urbanczyka (Copy).jpg (244.29 KiB) Przejrzano 15126 razy

Źródło: https://mapy.orsip.pl/imap/?locale=pl&s ... dzaj,lid:0

[kusmanek]

Kolejna ciekawostka z terenu Dąbrowy Górniczej - garść informacji o fabryce papy dachowej, której właścicielem był jeden z przedstawicieli społeczności żydowskiej tego miasta - Lewek (Lejbl) Strzegowski. Zakład mieścił się w kolonii Reden, przy ówczesnej ulicy Sławkowskiej (obecnie róg ul. Wojska Polskiego i Ks Grzegorza Augustynika), w parterowym budynku, w podwórzu niewielkiej kamienicy.
Strzegowski, wraz ze wspólnikiem - Mordką Lajtnerem, od 1908 prowadził fabrykę chemiczną, w latach 1911-12 rozszerzając zakład o produkcję papy dachowej. Z tego okresu pochodzą plany znalezione przeze mnie w cyfrowych zbiorach Archiwum Państwowego w Łodzi. Co ciekawe, obaj przedsiębiorcy, w 1913 roku mieli także fabrykę papy w Sosnowcu.
Sam Strzegowski był postacią ważną dla lokalnej społeczności - był właścicielem bożnicy na Redenie, prowadził także działalność dobroczynną, rozdając ubogim posiłki.
W 1922 był także radnym Rady Miasta Dąbrowa Górnicza, reprezentującym partię Agudat Israel.
Niestety nie znalazłem informacji, czy udało mu się przeżyć Holokaust. Po wojnie fabryka papy Strzegowskiego została znacjonalizowana.

1

20210910_170438.jpg (128.25 KiB) Przejrzano 12222 razy

2

20210910_170503.jpg (170.71 KiB) Przejrzano 12222 razy

3

20210910_170817.jpg (126.99 KiB) Przejrzano 12222 razy

4

20210910_170903.jpg (110.9 KiB) Przejrzano 12222 razy

5

20210910_171045.jpg (120.06 KiB) Przejrzano 12222 razy

6

20210910_171123.jpg (118 KiB) Przejrzano 12222 razy

Źródło:
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/en/ ... ka/6273608

Dla porównania archiwalna mapa z lat 1958-62 i ortofotomapa z lat 2001-02.

7

20210911_111937.jpg (196.78 KiB) Przejrzano 12222 razy

8

20210911_112006.jpg (189.52 KiB) Przejrzano 12222 razy

Źródło: http://www.orsip.pl/uslugi/archiwum-panstwowe

[kusmanek]

Dąbrowskiego 3
Jeden z najbardziej tajemniczych budynków. Wygląda naprawdę ciekawie, wręcz jak mała willa. Dlatego powinna się znaleźć jakaś wzmianka o nim w historii, tymczasem nie występuje nawet na mapach. Pojawia się na nich dopiero w 1992 roku...

Udało mi się znaleźć informację, która może tłumaczyć brak tego budynku na mapach. Według "Spisu abonentów sieci telefonicznych Dyrekcji Okręgu Poczt i Telegrafów w Katowicach na 1945 r.", pod adresem Dąbrowskiego 3 mieścił się Urząd Bezpieczeństwa Publicznego:

Screenshot_20210921-110846_Office.jpg (150.92 KiB) Przejrzano 12154 razy

[kusmanek]

Jeszcze w ramach uzupełnienia do powyższego posta - MUBP w Dąbrowie Górniczej działał w latach 1945-46, później został wcielony do UBP w Będzinie. Książka telefoniczna z 1946 roku podaje adres MUBP w Dąbrowie jako 3 Maja 33 - wychodzi więc na to, że urząd przeniesiono.

Screenshot_20210921-122533_Office.jpg (180.06 KiB) Przejrzano 12128 razy

Z relacji mieszkańców miasta wynika, iż w piwnicach budynku przy Dąbrowskiego 3 mieścił się areszt i katownia UB. Cele miały drzwi z wizjerami, a na ścianach widoczne były ślady krwi, które mieszkańcy (już po przeprowadzce urzędu) byli w stanie zamalować tylko "lamperią".

Poniżej jeszcze wykaz kadry kierowniczej MUBP w Dąbrowie Górniczej, do którego dotarłem:

Screenshot_20210922-095914_Office.jpg (259.1 KiB) Przejrzano 12128 razy

[pasqudek]

Dąbrowa Górnicza ma 106 lat --> artykuł z Dziennika Zachodniego

A także z oficjalnej strony Urzędu Miasta