Bitwa pod Kałużówką

[Gniewko]

Polana Kałużówka (Gumniska, powiat dębicki) była w dniach 23-24 sierpnia 1944 polem największej bitwy oddziałów AK w Polsce południowo-wschodniej, w trakcie operacji "Burza".

II Zgrupowaniem AK Obwodu Dębica dowodził major Adam Lazarowicz pseudonim "Klamra".
W początkowym okresie "Burzy" (styczeń 1944 - styczeń 1945), oddziały partyzanckie podejmowały liczne akcje dywersyjne, ale ich zadaniem była również ochrona miejscowej ludności przed represjami. W dowództwie 5 Pułku Strzelców Konnych AK przewidywano szybkie przejście Armii Czerwonej i przesunięcie frontu na zachód, jednak kiedy Sowieci zajęli 22 sierpnia Gumniska i zorientowali się, że stacjonują tam duże jednostki partyzanckie wycofali się taktycznie i pozwolili na powrót w to miejsce oddziałów niemieckich.
Nad ranem 23 sierpnia rozpoczął się zmasowany ostrzał artylerii niemieckiej na stanowiska AK, przerywany tylko na rozpoznanie patroli. Ogień był tak silny, że "Klamra" zdecydował się na odwrót w stronę pozycji sowieckich i zwrócił się do Armii Czerwonej z prośbą o pozorowanie ataku na siły niemieckie. Przystano na to, ale pod ostrzałem baterii radzieckich znalazły się pozycje polskie.
Z powodu braku amunicji z walki wycofał się plutony Franciszka Szarego "Pęka" i Artura Cwena "Rena", a 24 sierpnia o 5 rano Niemcy rozpoczęli szturm w sile jednego batalionu.
Gdy do szczytu Kałużówki pozostawało im kilkadziesiąt metrów nastąpił kontratak pod dowództwem "Klamry". Przez cały dzień walczono o każdy wąwóz, o każdy wzgórek. W powietrzu "unosił się słodki i mdły zapach krwi". Walki toczyły się do późnych godzin wieczornych. O ich zaciętości świadczy fakt, że przez 14 godzin Niemcy posunęli się zaledwie o jeden kilometr. Kiedy Niemcy stracili swojego dowódcę (również w stopniu majora) wycofali sie w stronę Dębicy.
25 sierpnia major Lazarowicz zarządził odwrót. Żołnierze zakopali broń i przeszli do ukrycia.

Dziś w tym miejscu stoi pomnik poświęcony bitwie i wiedzie doń szlak partyzancki.