Żydzi z Gdowa

[Markot Roman]

Prawdopodobnie w 1907 roku Kemplerowie kupili od Gelberów gdowski zajazd pod nr 24 w rynku, dzierżawiony w tym czasie przez Arona Dereschewicza. Nie znalazłem aktu tej transakcji, ale rok kupna można wysnuć na podstawie notarialnego skryptu dłużnego z 2 grudnia 1907 roku. Tego dnia oboje Kemplerowie pobrali z Powiatowej Kasy Oszczędności w Myślenicach pożyczkę 4500 koron na 5.5 procent i zobowiązali się zwrócić ją w ciągu 20 lat a nawet i wcześniej w półrocznych ratach po 112 koron i 50 halerzy, płatnych 1 kwietnia oraz 1 października każdego roku. Jednocześnie kredyt ten zastawili swoją realnością w Gdowie, zajazdem pod nr 24, (Lwh 570 – zaginione). Czyli w grudniu 1907 roku byli już właścicielami tego zajazdu, jednak małe zamieszanie sprawia zapis w metryce urodzenia pod nr 144 Dawida, najmłodszego syna Kemplerów, dnia 5 kwietnia 1908 roku. Prawdopodobnie wiosną tego roku, do czasu zakończenia dzierżawy zajazdu przez Dereschewicza mieszkali jeszcze pod nr 144.

[Markot Roman]

Od Towarzystwa dla kredytu hipotecznego i osobistego w Krakowie, Alter Chaim i Feigla Kemplerowie, 13 lutego 1908 roku, za cenę 14 000 koron, nabyli po połowie, dwie połacie lasu z pastwiskami na Kędzierzynce, większy Boczaniec i mniejszą Sicinę. Była to zadłużona przez Fihauserów i wystawiona na licytację, część dóbr tabularnych przynależnych do Fałkowic, (lwh 757). Na Boczańcu kupili parcele nr: pb 31, pgr 78 (pastwisko), 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 706, 707, 708 i 727, na Sicinie: pgr 601/1, 612 (pastwisko) i 617. Na ten zakup Kemplerowie pobrali pożyczkę w wysokości 9 660 koron z wyżej wspomnianego Towarzystwa, stowarzyszenia z ograniczoną poręką. Transakcji dokonali z myślą o szybkiej i zyskownej sprzedaży, sporej części kupionej realności. Bowiem już w lipcu 1908 roku geometra dokonał działu parcel a 3 września spisano w Dobczycach 8 aktów kupna - sprzedaży. I tak: pb 31, pgr 133, 134, 136 i 139 za cenę 1800 koron nabył Szczepan Oleś z Kędzierzynki, pgr 601/3, 601/4, 617/2 za 2530 koron Władysław Kasprzyk z Kędzierzynki, pgr 601/5 za 662 korony i 15 halerzy Jan Majka z Kwapinki, pgr 601/6 za 536 koron i 73 halerze Franciszek Marasek z Kwapinki, pgr 706/1 za 1006 koron i 68 halerzy Józef i Katarzyna Jamkowie z Krzyworzeki, pgr 706/2 i 707/ 3 za 2771 koron i 36 halerzy Andrzej i Wiktoria Obidowiczowie z Krzyworzeki, pgr 707/2 za 1010 koron i 75 halerzy Jan i Marianna Jamkowie z Krzyworzeki, pgr 707/4 za 503 korony Stanisław i Anna Korkowie z Krzyworzeki. Kolejne parcele kędzierzyńskiego lasu pgr 601/7, 601/8, 612/2 i 612/3 za 3245 korony 52 halerze, 11 stycznia 1912 roku kupili Andrzej i Katarzyna Pietruszkowie z Kwapinki. 7 lipca 1916 roku Kemplerowie spłacili ostatecznie dług 12 000 koron zaciągnięty w kredytowych towarzystwach. W 1923, 1926, 1928 roku sprzedawali i wymieniali kolejne parcele na Kędzierzynce.

Alter Chaim Kempler 27 grudnia 1927 roku pożyczył 1500 dolarów od Anny Lichig z Krakowa, kredyt zastawił połową realności na Kedzierzynce. W 1931 roku zadłużył się u Edmunda Lewingera.

[Markot Roman]

Alter Chaim Kempler liczącą się postać pośród miejscowych, od maja 1898 roku został jednym ze współwłaścicieli gdowskiej bożnicy, jako radny nie zasiadał jednak w gdowskiej gminie. Przede wszystkim był zamożnym szynkarzem i kupcem, w rynku pod nr 24 prowadził zajazd z wejściem od ulicy do obszernych pomieszczeń. Przed wojną w zachodniej części budynku prosperowała cukiernia, we wschodniej sklep ogólnospożywczy. Z tyłu zajazdu pod zadaszeniem stały pojazdy konne. Z archiwalnych map ewidencyjnych wynika, iż zajazd ten Kemplerowie podzieli po połowie, na pb 134/6 i 134/7. Alter Chaim handlował też drzewem pozyskiwanym w kędzierzyńskim lesie, dostarczał go do kopalni w Wieliczce i na budowy domów. Członkowie licznej rodziny, szczególnie kobiety z dziećmi, w trudnym okresie hitlerowskich prześladowań zjechali do Gdowa gdzie mieszkali do czasu zagłady w 1942 roku.

W pamięci gdowskiej społeczności Alter Chaim pozostał jako człowiek posługujący się piękną polszczyzną, życzliwy i przyjacielski. Utrzymywał poprawne relacje z gdowskim proboszczem ks. Janem Smółką, wspierał finansowo ubogich czy miejscową drużynę piłkarską. Nieznane są bliższe okoliczności i data śmierci seniorów, prawdopodobnie Alter, Chaim i Feigla Kemplerowie wywiezieni 22 sierpnia 1942 roku z Gdowa do Wieliczki, zostali rozstrzelani wraz innymi w pobliżu klaśnieńskiego cmentarza.

[Markot Roman]

Sara, Salomea Kempler, c Altera Chaima po trzech zapowiedziach w styczniu i lutym 1919 roku wyszła za kupca Salomona Kennera urodzonego w Taszycach, s Barucha i Małki. Mieszkali w Krakowie, ich dzieci to: Amalia, Roman i najmłodsza Hermina. Sara Kennerowa z trójką dzieci przesiedliła się do rodzinnego Gdowa, skąd 22 sierpnia 1942 roku przewiezieni do Wieliczki zginęli w KL Bełżec.
Samuel, Zeinwel Kempler, s Altera Chaima uczestnik I wojny światowej, służył Inft. IR nr 58, kompania 8, wg listy strat nr 142 z 15 marca 1915 poległ w dniach 10-15 lutego 1915 roku.
Salomon Kempler, s Altera Chaima w 1912 roku wyemigrował do Nowego Jorku.
Mirel Kempler, c Altera Chaima wyszła za Maurycego Winzelberga, trójka dzieci to: Kalman (Karol), Danusza, (Danuta) i Estera. Mieszkali w Krakowie, Maurycy Winzelberg z synem Kalmanem w 1939 roku wyjechali do Lwowa, w sowieckiej strefie przetrwali wojnę i wrócili do Krakowa. Mirel z córkami do 22 sierpnia 1942 roku przebywała w Gdowie, wywiezione transportem do Wieliczki zginęły w obozie.
Reisela Kempler, c Altera Chaima po trzech zapowiedziach w czerwcu 1923 roku wyszła za Mojżesza Leibela urodzonego w Popędzynie, nieślubnego s Cywie i jej rytualnego męża Jakuba Betteila. Mieszkali w Krakowie, oboje zginęli w holokauście, dwójka ich dzieci, Jakub i Cywie (Cesia) przeżyła wojnę, wyemigrowali do USA, trzecia Loli, (Sara) wywieziona z matką z Gdowa do Wieliczki zginęła w obozie.
Frimet Kempler, c Altera Chaima w Białej (Bielsko-Biała) wyszła za Chiela Schnurra, z 16 letnią córką Dory w sierpniu 1942 roku przebywała w Gdowie, skąd wywiezione do Wieliczki zginęły w obozie.
Rywka Kempler, c Altera Chaima wyszła za Maurycego Grossa, urodzonego w Białej koło Bielska, mieli jedną córkę Heni ur. w 1927 roku. Wszystkich 22 sierpnia 1942 roku wywieziono do Wieliczki a stamtąd do obozu.
Jakub, Ascher Kempler, s Altera Chaima nie ożenił się, mieszkał w Gdowie i zajmował się transportem drewna z kędzierzyńskiego lasu. W 1927 roku był gdowskim delegatem na Zjazd Krajowej Organizacji Sjońskiej. W marcu 1942 roku wieziony z Gdowa przez gestapowca Kletta mógł zostać zabity w drodze do Myślenic lub wysłany do obozu w Oświęcimiu.
Abraham Kempler, s Altera Chaima studiował stomatologię na Uniwersytecie Warszawskim.
Zaś Dawid Kempler, najmłodszy syn Altera Chaima ukończył medycynę na UJ w Krakowie. Obaj przeżyli wojnę dzięki mobilizacji do służby wojskowej w 1939 roku. Ich wojenne i powojenne losy znam tylko z internetowych wpisów, być może ktoś kompetentny opisze je dokładnie.

Gdowianie zapamiętali rodzinę Kemplerów jako ludzi światłych i postępowych, m.in. młodzi chłopcy przyjaźnili się z braćmi Zastawniakami. Grali z nimi w piłkę, później kontaktowali się w Krakowie, a po wojnie mec. Tadeusz Zastawniak został pełnomocnikiem Dawida Kemplera w sprawie zmarłych członków rodziny. W Monitorze Polskim z 28 lutego 1948 roku opublikowano ten oto tekst.

Sąd Grodzki w Dobczycach wszczął na wniosek Dra Dawida Kemplera z Legnicy postępowanie o uznanie za zmarłych:
1) Altera Chaima 2 im. Kemplera, lat 88, urodzonego w Dąbrowie koło Tarnowa,
2) Felgi vel Fani z Rosenbergów Kemplerowej, lat 74 urodzonej w Marszowicach,
3) Mirli z Kemplerów Winzelbergowej, lat 43, córki Altera Chaima i Feigli vel Fani z Rosenbergów.
4) Danusi Winzelberg, lat 21, córki Maurycego i Mirli z Kemplerów, urodzonej w Krakowie
5) Estery vel Tusi Winzelberg lat 11, córki Maurycego i Mirli z Kemplerów, urodzonej w Krakowie.
6) Rozalii vęl Reisli z Kempler6w Leiblowei, recte Betteilowei, lat 55, córki Altera Chaima i Feigel vel Fani z Rosenbergów.
7) Jakuba Leibla, recte Betteila, syna Mojżesza i Rozalii vel Reisel z Kempler6w, lat 19, urodzonego w Krakowie.
8) Cywli Leibel recte Beteil, córki Mojżesza i Rozalii vel Reisli z Kemplerów, lat 17, urodzonej w Krakowie.
9) Loli Leibel, recte Betteil, lat 13, córki Mojżesza i Rozalii vel Reisli z Kemplerów urodzonej w Krakowie.
10) Frydy z Kempler6w Schnurrowej, córki Altera Chaima i Feigli z Rosenberg6w, lat 45, urodzonej w Gdowie.
11) Dory Schnurrównej, lat 16, córki Chiela i Frydy z Kemplerów, urodzonej w Białej koło Bielska.
12) Salomei z Kemplerów Kennerowej, lat 41, córki Altera Chaima i Feigli z Rosenberg6w, urodzonej w Gdowie.
13) Amalii Kennerównej, lat 23, córki Salomona i Salomei z Kempler6w, urodzonej w Krakowie.
14) Romana Kennera, lat 19, syna Salomona i Salomei z Kempler6w, urodzonego w Krakowie.
15) Herminy Kennerównej, lat 13, córki Salomona i Salomei z Kemplerów, urodzonej w Krakowie.
16) Reginy z Kemplerów Grossowej, lat 38, córki Altera Chaima i Feigli z'Rosenbergów, urodzonej w Gdowle.
17) Heni Grossównej, lat 15, córki Maurycego i Reginy z Kempler6w, urodzonej w Białej koło Bielska.
18) Maurycego Grossa, lat 51, urodzonego w Białej koło Bielska.
19) Jakuba vel Janka Kemplera, lat 39, syna Altera Chaima i Feigli vel Fani z Rosenbergów.

Wszystkich zamieszkałych ostatnio w Gdowie, powiat Myślenice. Wymienieni wyżej pd 1-18, wywiezieni zostali w dniu 22 sierpnia 1942 r. z Gdowa do Wieliczki, a stamtąd w zbiorowych transportach Żydów pociągami do obozu śmierci w Bełżcu, gdzie mieli zginąć. Wymieniony zaś wyżej pod 19 Jakub vel Janek Kempler wywieziony został w marcu 1942 r, do Oświęcimia, gdzie miał zginąć. Sąd wzywa wymienionych zaginionych, aby w terminie jednego miesiąca zgłosili się w tutejszym Sądzie, gdyż w przeciwnym razie mogą być uznani za zmarłych. Zarazem wzywa się osoby, posiadające o wymienionych wiadomości, aby w terminie powyższym doniosły o nich Sądowi.
(Nr. sprawy Zg. 15 - 19/47).

I to wszystko co mogłem ustalić o gdowskiej rodzinie Kemplerów.

[Markot Roman]

Borgennühtowie, Lesserowie

Szymon i Schyfra Borgennüht przebywali w Gdowie już co najmniej od 1825 roku i zajmowali się handlem. Kmieć Franciszek Kopera spod nr 29, około 1834-5 roku, odstąpił im niewielką parcelę ze swojego ogrodu. Frontem na południe, blisko cesarskiego gościńca, w południowo-wschodnim narożu gdowskiego rynku, postawili swoją niewielką chałupkę z nr 146 (pb 43). Wykazuje ją mapa katastralna z 1847 roku, za nią stały dwa, gospodarcze budynki (pg 41 i 42), jeden sporych rozmiarów ustawiony szczytem do drogi (pb 42). W nim Borgennühtowie prowadzili winiarnię i przepalarnię wódek. Schyfra zmarła 19 kwietnia 1852, w wieku 60 lat, a Szymon 2 grudnia 1853, przeżył 65 lat.

[Markot Roman]

62 letni kupiec Borgennüht Löbl (Leib), s Szymona 21 listopada 1886 poślubił 56 letnią poślubił Dobrychę (Dobe) Länderer, c kupców Majera i Małki, urodzoną w Wiśniczu. W 1853 ur. Schyfra, 6 stycznia 1855 ur. Szymon, 30 października 1857 ur. Keile, w 1860 ur. Cypa, w 1865 ur. Chana, w 1867 ur. Ittel, w 1869 ur. Malke, zm. 18 maja 1871, 24 stycznia 1873 ur. Temcze. Löbl Borgennüht przejął po ojcach winiarnię, i wraz z gdowskim kupcem Leibem Lehrweldem, od lutego 1861 roku prowadził spółkę handlu okowitą, rumem i rosolisem (likierami). Z tyłu na swojej posesji, około 1866 roku zezwolił sąsiadowi Jakubowi Mikule spod nr 144, wybudować małą chałupkę pod nr 264, (pb 331). Z kolei 28 kwietnia 1869, Borgennüht na poszerzenie swojej parceli, za 180 złr dokupił 120 sążni ogrodu od Jana Kopery, s Franciszka. Dobe - żona Löbla, 28 lutego 1878 pożyczyła notarialnie od syna Szymona 700 złr i zabezpieczyła realnością pod nr 146.
W wykazie parcel z 1883 roku właścicielem całej nieruchomości, pb 43, pg 94/6 i 96/2 widnieje Löbl Borgennüht, zabudowania gospodarcze nie istniały już wtedy. Przed 1892 rokiem, na miejscu starej chałupy Borgennühtowie wybudowali nową o wymiarach 23 x 10 m, z czterospadowym dachem, we wschodniej części podpiwniczoną ceglanym sklepieniem. Budynek zinwentaryzowano w 1892 roku, przy okazji podzielono parcelę ogrodową (pg 94/6), by uregulować własność części parceli przynależnej do sąsiedniej chałupy Gumułków nr 264. Löbl i Dobe Borgennühtowie zmarli przed 1910 rokiem.

[Markot Roman]

Ittel Borgennüht, c Löbla 14 listopada 1889 wyszła za 23 letniego kupca Chiel, Jakuba Rosnera, zastępcy rabina w Żabnie. 11 września 1890 ur. Abraham, Majer, 20 lipca 1891 ur. Majer.
Cypa Borgennüht, c Löbla 6 września 1887 wyszła za 26 letniego gdowskiego kupca Michała Glückmana, ur. w Dąbrowie, s Aschera i Feitschy. 29 maja 1888 ur. Schyfra, pod nr 298 - 20 maja 1890 ur. Jüdes, 14 października 1891 ur. Lea, Lieba, 10 lutego 1893 ur. Josef, Chaim.
Chana Borgennüht, c Löbla 25 stycznia 1887 wyszła za 24 letniego kupca Józefa Mosesa, s Herscha i Cypory, dzierżawców myta w Krościenku.

Keile Borgenüht, c Löbla 10 stycznia 1888 wyszła za 31 letniego kupca Chaima, Saula Lessera ur. 27 marca 1856 w Klaśnie, s Mojżesza i Jechety. Chaim Lesser przybył do Gdowa pod koniec lat 70-tych i wynajmował chałupę nr 296, poczmistrzów Franciszka i Józefy Chudeczków, którzy wyprowadzili się do Mokrolanca w powiecie Opawskim na Śląsku. Lesserowie w 1885 roku odkupili tą nieruchomość, 5 lipca 1884 ur. Jechet, w (-) ur. Mojżesz, 20 listopada 1885 ur. Mendel, w 1887 ur. Eliasz, zm. 10 listopada 1888, 24 sierpnia 1889 ur. Benjamin, Wolf, w sierpniu 1891 ur. Majer, zm. 18 sierpnia 1891, 10 lipca 1892 ur. Symel - Szymon, zm. 18 sierpnia 1892, 24 września 1894 ur. Hendl - Helena, Channa, 3 grudnia 1895 ur. Osiasz, 9 listopada 1897 ur. Leon, pod nr 146, 17 grudnia 1900 ur. Nuchem, 20 marca 1902 ur. Baruch, Mordcha, zm. 28 marca 1902, 30 sierpnia 1903 ur. Aron, zm. 15 września 1903, 3 listopada 1907 ur. Löbl. Całą nieruchomość pod nr 296, w styczniu 1896 Lesserowie odsprzedali spółce Majer Liebenheimer i Wolf Reüch, a sami wrócili do rodzinnego domu Keile pod nr 146. Celem tej transakcji był zamiar budowy nowej bożnicy w Gdowie przez miejscowych Izraelitów.

Na podstawie wyroku sądowego z 3 lutego 1910, właścicielką całości nieruchomości pod nr 146 została Keile Lesser, córka Löbla i Dobe Borgennühtów. Wraz z mężem do śmierci prowadziła tu ruchliwy szynk, winiarnię i przepalarnię wódek. Udzielała także pożyczek na procent (protokół legalizacyjny z 10 maja 1897 (Stryszowa) i 30 lipca 1913 (Marszowice). Keile Lesser zmarła na zapalenie płuc 14 lutego 1918, w wieku 58 lat.

Mojżesz Lesser, s Chaima w czerwcu 1907 dał na zapowiedzi z Leją Silberman urodzoną w Brzesku, c przemysłowców Berischa i Elli.
Mendel Lesser, s Chaima w maju 1911 zapowiedział ślub z Leą Kwadrat recte Kluger z Krakowa, c Eizika i Beili, Chany.
Jechet Lesser, c Chaima wyszła kupca Arona Reifer ur. w 1887 w Babicach, 30 lipca 1911 ur. Mendel.

Po śmierci starych Lesserów, ich spadkobiercy 30 grudnia 1918, odsprzedali nieruchomość Abrahamowi i Gnendli Kunzom. Ale nazwa domu Lezerówka funkcjonowała w Gdowie jeszcze do II wojny światowej.

[Markot Roman]

Kunzowie

Mojżesz, Szyja i Jentel Kunzowie przybyli do Gdowa na przełomie 50/60 lat 19 wieku, wynajmowali mieszkania i zajmowali się handlem. Mieli trzech synów, w 1832 ur. Jonasz, w 1834 ur. Baruch, trzecim prawdopodobnym synem był Salomon.

Jonasz Kunz, s Mojżesza trudnił się ubojem zwierząt, poślubił Beile Kurzman, najpierw mieszkali w Kunicach gdzie 1867 ur. Abraham, w 1871 ur. Izaak, w 1872 ur. Szmuel. Przed 1874 rokiem rodzina przeniosła się do Gdowa, tu 18 lutego 1874, zmarł na tyfus syn Izaak, 10 grudnia 1875 ur. Jakub. Jonasz Kunz zmarł 1 października 1918, w wieku 86 lat.

Baruch Kunz, s Mojżesza przynależny do Gdowa ale zamieszkały na stałe w Dobczycach, zajmował się rytualnym ubojem. 5 czerwca 1900 w Klaśnie poślubił Elie, Gittel Münzer urodzoną w Brzezowej w 1834, c Michaela i Symchy. Mieli dwie córki, Jentel ur. w 1873 i Leę ur. w 1876.

Kunz Salomon, s Mojżesza ? poślubił Dobe, 17 grudnia 1875 ur. Lippman.

Piotr Gumułka w swojej Kronice Gdowa, wspomina starą Kunzkę, umysłowo chorą kobietę „wiecznie w podróży po Gdowie, kierująca i przyjmująca wszystkie roboty gminne”. Być może chodzi o Beile lub Dobe, żony Jonasza lub Salomona Kunzów.

[Markot Roman]

Kunz Abraham, s Jonasza, o przydomku Jojny, skupywał w okolicy bydło i zajmował się koszernym ubojem. Żył w rytualnym związku z Gnendel Seidenfrau ur. 6 lipca 1873 w Nowym Targu, c Hirscha i Jentli, (tęga kobieta), którą poślubił 18 lutego 1903. Kunzowie przez wiele lat wynajmowali mieszkania w Gdowie, najpierw w rynku u Józefa Liebenheimera pod nr 57, gdzie 15 września 1897 ur. Mojżesz, 17 kwietnia 1898 ur. Chaim, zm.18 kwietnia 1899, pod nr 305 - 11 stycznia 1900 ur. Dwojra. Kunzowie 4 stycznia 1900 roku, od Marianny Woźniakowej z d. Parecka, za 320 koron kupili chałupę nr 56 (pb 359 i pg 74/3), położoną poniżej kościoła przy łapanowskiej drodze. Mieszkali tu kilkanaście lat, 24 października 1901 ur. Scheindel, Rywka, 3 maja 1903 ur. Freidel, w 1905-6 ur. Bina, w Marszowicach 8 grudnia 1908 ur. Marjem, w Niegowici 18 lipca 1910 ur. Kalman, 16 grudnia 1912 ur. Sara, z kolei w Marszowicach 10 kwietnia 1916 ur. Jentel-Antonina. Wszystkie dzieci Kunzów uczęszczały do gdowskiej szkoły. Chałupę w Gdowie za 1680 złr odsprzedali 17 czerwca 1914, handlarzom nabiałem Eliaszowi i Cypie Bodnerom a sami przenieśli się do Marszowic. Po I wojnie, 30 grudnia 1918 roku wrócili do Gdowa kupując od Keili Lesser dom w rynku pod nr 146.

[Markot Roman]

Kunzowie trudnili się ubojem zwierząt, prowadzili też jatkę mięsną, okresowo podupadły szynk i winiarnię. W jarmarki zatrudniali do zmywania naczyń miejscowe dziewczyny, m.in. nastoletnią Chruścielównę Zofię z Zagaja. Sędziwa Zofia, po mężu Daniel mieszka obecnie w Bilczycach, za niedługo, w styczniu 2021 roku ukończy 100 lat życia.

Mojżesz Kunz, s Abrahama w styczniu 1927 dał na zapowiedzi z Sarą Pufeles urodzoną w Krakowie, c Frukusa Zeliga i Debory.
Jedna z córek Abrahama miała trójkę dzieci, córką Cesię, dwóch synów Majnofa ? i Kopka (Kopell). Bardzo smakowały im wyroby z wieprzowiny i zachodziły do sąsiedniej masarni Pieprzykowej z prośbą o bułkę z szynką, Jednego z chłopców nerwowo kręcącego głową, miejscowe dzieci nazywały Kręcigłówką. Starzy Kunzowie prawdopodobnie pomarli w Gdowie, reszta rodziny w połowie 30-ch lat wyjechała, a dom wydzierżawił Jan Szostak i prowadził tu wyszynk wódek.