Częstochowa - fortyfikacje polowe wokół twierdzy jasnogórskiej

[kusmanek]

Przeglądając zasoby AGAD natrafiłem na bardzo ciekawe mapy Częstochowy, na których oprócz twierdzy na Jasnej Górze zaznaczono szereg fortyfikacji polowych - szańce, reduty i baterie. Opisano je jako stare (w legendzie maja numer 6). Czy ktoś wie może, z jakiego okresu pochodzą? Poniższe fragmenty z mapy ukazującej obronę Jasnej Góry w 1809 roku, fortyfikacje o które pytam muszą być więc starsze, być może pamiętają nawet Potop Szwedzki.
Archiwalna mapa - AGAD, 402 / Zbiór Kartograficzny, sygn. 523-7.

Poniżej próba naniesienia tych obiektów na współczesne mapy, Niestety, patrząc na lidar - nic się z tego nie zachowało.

[ChickenInvaders]

Swoją drogą, ciekawe na starej Częstochowie zachowały się gdzieś ślady po miejskich murach obronnych. W literaturze można znaleźć informacje że była ona obawarowana

[smar]

... Poniższe fragmenty z mapy ukazującej obronę Jasnej Góry w 1809 roku, fortyfikacje o które pytam muszą być więc starsze, być może pamiętają nawet Potop Szwedzki ... Poniżej próba naniesienia tych obiektów na współczesne mapy, Niestety, patrząc na lidar - nic się z tego nie zachowało.

Jako częstochowianin z urodzenie nie mogłem nie zabrać głosu w tym poście (choć z opóźnieniem bo ostatnio dostęp do SC miałem tylko na telefonie więc ledwie co czytałem ale odpowiedzieć nie dałbym rady...)
Powiem Ci że wprawiłeś mnie wręcz w osłupienie tymi mapkami. A dlaczego wyjaśnię po kolei. Otóż na Lidarze nic nie znajdziesz gdyż obecnie jest to teren praktycznie w całości zabudowany (na marginesie - działki budowlane w tym rejonie stały się w pewnym momencie najbardziej pożądanymi i najdroższymi w Częstochowie. Nie wdając się w analizę dlaczego powiem tylko anegdotycznie że dlatego iż niektórzy uważają że jak będzie koniec Świata i wszystko ulegnie zagładzie to przecież Jasna Góra ulec zagładzie nie może więc i miejsca blisko Niej też ocaleją...) Wyobraź sobie jednak że pozostałości owych szańców były jeszcze czytelne w terenie w latach siedemdziesiątych XX wieku!

czewa01.jpg (83.43 KiB) Przejrzano 4044 razy

Na poniższym fragmencie planu Częstochowy (Google) ulicą równoległą do ulicy Jagienki której nazwy nie podano jest ulica Św. Elżbiety. Końcówka tej ulicy w latach siedemdziesiątych to były "wertepy" (zabudowany był tylko początek ulicy przylegający do ul. Kordeckiego). Mniej/więcej w rejonie który oznaczyłem czerwonym okręgiem znajdowały się dziwne rowy i wały które nazywano "szwedzkimi okopami"! Niestety ta (wtedy...) obiegowa nazwa nic nie znaczy bo w Częstochowie i okolicach wszystkie rowy i wały starsze niż II w. św. nazywano "szwedzkimi okopami"

Swoją drogą, ciekawe na starej Częstochowie zachowały się gdzieś ślady po miejskich murach obronnych. W literaturze można znaleźć informacje że była ona obawarowana

Swego czasu RUBEX opisał komin elektrowni miejskiej wybudowany w 1929r. (nota bene bez wiedzy i zgody magistratu!!! i psujący już prawie cały wiek perspektywę Alei widzianą z Jasnej Góry!!! Gdyby coś takiego szkaradnego wybudowano w czasach "komuny" to wszyscy częstochowianie twierdziliby że to "komuna" na złość coś takiego w Świętym Mieście wybudowała!!! )
viewtopic.php?f=778&t=14308
Otóż wspomnianą elektrownię w 1968 roku przebudowano na elektrociepłownię która zaczęła ogrzewać sporą część śródmieścia Częstochowy i nowe dzielnice położone na północy ("Zawady" a później "Tysiąclecie"). A żeby to ciepło dostarczyć do owych dzielnic wybudowano magistralę ciepłowniczą. Spójrzmy na zdjęcie z satelity (znowu Google):

czewa02.jpg (193.83 KiB) Przejrzano 4044 razy

Czerwoną linią zaznaczyłem orientacyjny bieg owej ciepłowniczej magistrali. W miejscu które zaznaczyłem zielonym okręgiem natrafiono na fundamenty... no właśnie! nie wiadomo czego... Były to z pewnością fundamenty murów miejskich i jakiejś kwadratowej budowli która mogła być bramą miejską lub tylko basztą a może tylko... dzwonnicą kościoła św. Zygmunta! (Problem w tym że obecna ulica Mirowska i Aleje to oś komunikacyjna Częstochowy ale w średniowieczu Aleje nie istniały - obecna ulica Mirowska była całkiem drugorzędną więc dokąd niby miała by prowadzić owa "brama miejska"?) Dodatkowo w rejonie kościoła wykopywano duże ilości kości ludzkich gdyż kiedyś tam znajdował się cmentarz. Wszystko to rozgrywało się na moich oczach gdyż - byłem wówczas ośmiolatkiem - mieszkałem na Krótkiej a św. Zygmunt to była "moja" parafia Ostatecznie po zakopaniu ciepłociągu w asfaltowej nawierzchni ulic granitową kostką utrwalono przebieg owych fundamentów i opisano - również ową kostką - jako relikty murów miejskich Częstochowy. Bardzo przypominało to utrwalenie wykopalisk opisanych przez Karolinę w:
viewtopic.php?f=5&t=1791
Niestety owo "utrwalenie" nie przetrwało którejś z kolei przebudowy ulic i dzisiaj nie ma po nim śladu...

[kusmanek]

@smar - dzięki za odpowiedź, po cichu czekałem na Twój wpis
Sprawdziłem mapy z lat 1958-62, faktycznie w tym miejscu zaznaczono wspomniane "wertepy"

ul elzbiety.jpeg (264.84 KiB) Przejrzano 4020 razy

W międzyczasie w zasobach AP Łódź trafilem na fardzo interesujący plan Nowej Częstochowy z 1823 roku, na którym zaznaczono kilka z opisywanych w tym wątku fortyfikacji
W dodatku duża skala mapy pozwala na dość precyzyjną lokalizację, a przy okazji na korektę kszałtu szańców

1823.jpg (179.71 KiB) Przejrzano 4020 razy

1823_2.jpg (128.7 KiB) Przejrzano 4020 razy

1823_3.jpg (171.11 KiB) Przejrzano 4020 razy

Poniżej lokalizacja szańców na podstawie planu z 1823 roku:

ul elzbiety_2.jpeg (149.42 KiB) Przejrzano 4020 razy

ul elzbiety_3.jpeg (94.49 KiB) Przejrzano 4020 razy

[smar]

Sprawdziłem mapy z lat 1958-62, faktycznie w tym miejscu zaznaczono wspomniane "wertepy"

Przypomniało mi się że swego czasu Robert na Forum Jurajskim zapodał linki do bardzo ciekawej, dwuczęściowej mapy Częstochowy wydrukowanej w 1972r dla potrzeb (najprawdopodobniej) Układu Warszawskiego. Niestety linki te nie działają ("Error 404") ale znalazłem kopie ściągnięte na dysk. Mapa jest rosyjskojęzyczna i przedstawia stan topografii miasta gdzieś na samym początku lat 60-tych. A oto interesujący nas fragment:

forty01.jpg (156.73 KiB) Przejrzano 3999 razy

Dlaczego tak wałkuję to miejsce? Bo było chyba jedynym gdzie fortyfikacje które znalazłeś przetrwały (przynajmniej szczątkowo) do współczesnych dla mnie czasów i których pozostałości było mi dane widzieć
Próbowałem również znaleźć odpowiedź na postawione przez Ciebie pytanie - z jakiego okresu mogą one pochodzić. Osobiście stawiałbym na... Konfederację Barską. Z czasów Potopu to one (raczej) nie pochodzą bo jak na początek XIXw. byłyby zbyt dobrze zachowane a i o żadnej obronie przed Szwedami na przedpolu Jasnej Góry nigdy nie czytałem. (Obrońcy owszem robili "wycieczki" z Twierdzy - zresztą okupione sporymi stratami )
Natomiast charakter walk w czasie Konfederacji pasowałby mi do tych szańców. Konfederaci początkowo nie bardzo byli zdecydowani czy do Twierdzy wkraczać (Jasna Góra początkowo chciała zachować neutralność bojąc się prowokować Rosjan do grabieży). W końcu wkroczyli i to dwukrotnie bo za pierwszym razem zostali bardzo szybko wyparci przez wojsko rosyjskie. Drugi raz z kolei wkroczyli na czele z Pułaskim gdy "nadarzyła się odpowiednia sposobność". Czyli stacjonowali jakiś czas w pobliżu Twierdzy i być może wtedy się właśnie okopali się na jej przedpolu. Ale to oczywiście tylko moja hipoteza

[warschauer44]

Niestety linki te nie działają ("Error 404") ale znalazłem kopie ściągnięte na dysk. Mapa jest rosyjskojęzyczna i przedstawia stan topografii miasta gdzieś na samym początku lat 60-tych. A oto interesujący nas fragment:

Są one dostępne tu => http://igrek.amzp.pl/result.php?cmd=id& ... at=TPEURCE

[kusmanek]

Mapę znam, treść pokrywa się z tą z Orsip.
Hipoteza odnośnie Konfederacji Barskiej jest wysoce prawdopodobna.
Jednak myliłem się, pisząc, że na lidarze nie ma po tych szańcach śladu - po prostu pierwsza mapa nie była wystarczająco dokładna. W AP w Łodzi trafiłem kolejną mapę z 1823 roku, pokazującą pola rolne Nowej Częstochowy:
https://www.szukajwarchiwach.gov.pl/jed ... a/26910196
Zaznaczono na niej dwa północne szańce, co pozwoliło na doprecyzowanie lokalizacji. Wyszło tak, jak na grafice poniżej - co prawda ślad na lidarze to trochę szumnie powiedziane, ale jednak jakaś anomalia jest.

nw_czestochowa_1823.jpg (195.75 KiB) Przejrzano 3967 razy

nw_czestochowa_1823_1.jpeg (85.57 KiB) Przejrzano 3967 razy

nw_czestochowa_1823_2.jpeg (137.52 KiB) Przejrzano 3967 razy

nw_czestochowa_1823_3.jpeg (97.69 KiB) Przejrzano 3967 razy

nw_czestochowa_1823_4.jpeg (135.59 KiB) Przejrzano 3967 razy

Wschodnia reduta z północnej grupy jest lekko zauważalna w terenie, w miejscu zachodniej wybudowano domy:

nw_czestochowa_1823_5.jpeg (93.06 KiB) Przejrzano 3967 razy

Po drugiej grupie obiektów nie ma śladu, chyba że machnąłem się o kilka metrów z georeferencją i zachodnią redutę widać na lidarze:

nw_czestochowa_1823_6.jpeg (63.53 KiB) Przejrzano 3967 razy

[smar]

@warschauer44 - dziękuję

Po drugiej grupie obiektów nie ma śladu, chyba że machnąłem się o kilka metrów z georeferencją i zachodnią redutę widać na lidarze:

Nawet jeżeli byś się "machnął" to szansa że w tym rejonie coś się zachowało jest zerowa. Miejsca znam doskonale - skrzyżowanie Sikorskiego i Bialskiej - dwadzieścia lat mieszkałem na Parkitce i dreptałem tamtędy setki razy. Nawet jeżeli na planie czy zdjęciu satelitarnym widać "zielone" czyli ogród bądź trawnik to są to miejsca splantowane, dziesiątki razy przeorane lub przekopane.
Natomiast spróbuję się kiedyś wybrać w rejon najbardziej północnej reduty - kto wie, może jakiś ślad po jej wschodnim szańcu da się zauważyć?

[kusmanek]

Nawet jeżeli byś się "machnął" to szansa że w tym rejonie coś się zachowało jest zerowa. Miejsca znam doskonale - skrzyżowanie Sikorskiego i Bialskiej - dwadzieścia lat mieszkałem na Parkitce i dreptałem tamtędy setki razy. Nawet jeżeli na planie czy zdjęciu satelitarnym widać "zielone" czyli ogród bądź trawnik to są to miejsca splantowane, dziesiątki razy przeorane lub przekopane.
Natomiast spróbuję się kiedyś wybrać w rejon najbardziej północnej reduty - kto wie, może jakiś ślad po jej wschodnim szańcu da się zauważyć?

Początkowo wstawiłem zdjęcia w złej kolejności - już poprawione. Co do najbardziej północnej reduty - na lidarze coś widać, jestem ciekaw jak to wygląda w terenie.

[kusmanek]

Wychodzi na to, że smar miał rację i to fortyfikacje konfederatów barskich:

Już od 12 września twierdza Jasna Góra zaczęła być zmieniana w obóz warowny – na jej przedpolu rozpoczęto budowę fortyfikacji polowych (redut, redanów, lunet i zapleczników), które miały stanowić oparcie dla oddziałów Pułaskiego. Pracami kierowali francuscy inżynierowie w służbie konfederacji – mjr de la Serre i kpt. d’Etanion. W obozie gromadzono też żywność i amunicję oraz szkolono żołnierzy. W tym czasie Pułaski, na czele silnego zgrupowania kawalerii, dokonywał częstych wypadów w kierunku Warszawy, Poznania i Krakowa. Akcje te paraliżowały komunikację pomiędzy głównymi ośrodkami administracji państwowej i pomiędzy garnizonami rosyjskimi, a jednocześnie podtrzymywały wolę walki wśród stronników konfederacji i umożliwiały jej ekspansje na inne tereny.

http://www.wczestochowie.pl/m/artykul/1 ... stochowie-