Strażnicy Czasu

Gdzie się podział zabytkowy słup?

Gdzie się podział stuletni kiosk elektryczny z ulicy Karowej? Czytelnicy "Gazety" wszczęli alarm: "Wywieźli zabytek na złomowisko!". Historyczny obiekt trafił jednak w zupełnie inne miejsce.
O jego usunięciu ze skrzyżowania Karowej i Dobrej powiadomili nas zaniepokojeni warszawiacy. Blaszany kiosk z korpusem w formie walca, okrągłym płaskim dachem i kulą na szczycie od stu lat wpisany był w krajobraz tej części Powiśla.

Z wyglądu przypominał słupy ogłoszeniowe, ale miał inne przeznaczenie, związane z początkami elektryfikacji Warszawy we wczesnych latach XX w. W jego środku znajdował się kiedyś transformator elektryczny. Takich kiosków ocalało w stolicy zaledwie kilka. Jeden stoi na Freta, drugi na 11 Listopada, kolejne ustawiono jako eksponaty przed wejściem do Muzeum Techniki i w sąsiedztwie budynku RWE (dawniej RWE Stoen) na Wybrzeżu Kościuszkowskim. Żaden z nich nie pełni już dawnej funkcji. Traktowane są jako zabytki inżynierii miejskiej, choć tylko ten z Wybrzeża figuruje w rejestrze zabytków, reszta jest w ewidencji konserwatora.

Słup z Karowej był z nich wszystkich w najgorszym stanie. Pisaliśmy o tym w "Gazecie" kilkakrotnie. Miał zardzewiały i przechylony korpus. Przy silniejszym wietrze strach było koło niego przechodzić, bo mógł runąć na chodnik. Nie służyło mu oklejanie plakatami, które potem odpadały razem z kawałkami farby i skorodowanej blachy. Do niedawna jego właścicielem była firma RWE.

- Przez półtora roku próbowaliśmy ją nakłonić do wyremontowania tego obiektu, stojącego przecież w przestrzeni publicznej. Firma nie bardzo się do tego kwapiła, więc pani prezydent Warszawy podjęła decyzję o przejęciu słupa przez miasto - mówi Renata Kaznowska, dyrektor Zarządu Terenów Publicznych dzielnicy Śródmieście.

Dwa tygodnie temu miasto i RWE podpisały umowę o nieodpłatnym przekazaniu samorządowi dwóch zabytkowych kiosków energetycznych - na Karowej i Freta. Pierwszy z nich został zdemontowany i przewieziony do pracowni konserwatorskiej Wandy Sienickiej, specjalistki w dziedzinie renowacji zabytków z metalu, znanej m.in. z napraw uszkadzanej przez wandali staromiejskiej Syrenki. Ma ocenić stan słupa i przygotować program jego remontu.

- Mając ten program, ogłosimy przetarg na wykonawcę prac. Chcemy, żeby jeszcze w tym roku słup wrócił na Karową - mówi dyr. Kaznowska, dodając, że zabytek nie stanie dokładnie w tym samym miejscu, ale kilkanaście centymetrów dalej. - Musi być zachowana przepisowa odległość 50 cm od jezdni.

Pod opieką ZTP już wcześniej znalazł się jedyny zachowany w Warszawie XIX-wieczny słup ogłoszeniowy. Stoi na pl. Unii Lubelskiej. Trzy lata temu on też został wyremontowany i odsunięty od jezdni.

(...) zasilające w energię elektryczną miasto Warszawę w latach 1909-(...)

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego dwóch kiosków transformatorowych, zlokalizowanych przy ulicy Karowej (róg Dobrej) oraz przy ulicy Freta w Warszawie, z uwagi na posiadane wartości historyczne i naukowe.

Przedmiotem wpisu do rejestru zabytków są obudowy nieeksploatowanych już transformatorów reprezentujące typ kiosków naziemnych. Stacje transformatorowe są elementem sieci elektroenergetycznej przeznaczonym do przetwarzania i rozdzielania energii elektrycznej. Energia elektryczna rozprowadzana była siecią średniego napięcia, a odbiorcy otrzymywali prąd o napięciu niskim. Zmiana napięcia średniego na niskie odbywała się w stacjach transformatorowych. W Warszawie stosowano trzy typy stacji: kioskowe w formie blaszanych walców, podziemne oraz stacje zakładane w budynkach należących do odbiorców.

Pierwszy z objętych postępowaniem kiosków transformatorowych zlokalizowany jest przy zbiegu ulic Karowej i Dobrej na działce ewidencyjnej nr 14/2 z obrębu 5-04-03 w Warszawie w otoczeniu zieleni. Podczas remontu został translokowany w obecne miejsce z pasa drogowego, gdzie był posadowiony pierwotnie (dz. nr 11 z obrębu 5-04-03 ). Słup pochodzi z początkowej fazy elektryfikacji Warszawy, co potwierdza niski numer ewidencyjny - 66. Drugi z obiektów zlokalizowany jest w pasie chodnika przy ulicy Freta, przed kamienicą nr 13/15 (dz.ew.nr 62 z obrębu 5-02-08 ). Oba przedmiotowe transformatory można zatem datować między rokiem 1904 a 1925.

Pierwsze kioskowe stacje transformatorowe pojawiły się już w 1903 r. Największa liczba naziemnych stacji transformatorowych w formach kiosków o stalowej obudowie w kształcie walca została wzniesiona do 1925 roku. Po tej dacie starano się w miarę możliwości lokować stacje transformatorowe pod ziemią. Według stanu określonego na rok 1929 na ulicach miasta funkcjonowało 1010 stacji transformatorowych, z czego 290 w żelaznych kioskach. Pozostałe ulokowane były w przystosowanych do tego celu pomieszczeniach piwnicznych, a 31 w żelbetowych bunkrach podziemnych, lokowanych pod chodnikami lub jezdniami. Transformatory obecnie nie są użytkowane. Ostatecznie sieć średniego napięcia 5kV w Warszawie została zlikwidowana w 1997 roku.

Oba przedmiotowe kioski transformatorowe należą do obiektów o typowej konstrukcji. Stalowa obudowa transformatora w kształcie walca posadowiona była na murowanej podmurówce. Na odwodzie w dwóch poziomach znajdowało się kilkoro drzwi, umożliwiających dostęp do aparatury elektrycznej (w dolnym poziomie dwie pary węższych prostokątnych drzwi, w wyższym pasie para drzwi szerszych, kształtem zbliżonych do kwadratu). Nad drzwiami umieszczano wtórnie blaszane okapy. Płaski blaszany dach zwieńczony był kominkiem wentylacyjnym zakończonym kulą ze sterczyną. Na obwodzie profilowanego okapu zadaszenia mogły znajdować się cztery ozdobne woluty (nieobecne w obydwu przedmiotowych obudowach, ani na fotografiach archiwalnych transformatora z ul. Freta z 1934 r.). Pierwotne wyposażenie stacji transformatorowej typu kiosk stanowiły: tablice średniego napięcia (5kV) z bezpiecznikami topikowymi olejowymi i tablice niskiego napięcia usytuowane w dolnej części oraz transformator suchy ulokowany w górnej części kadłuba. Wewnątrz żelaznych walców znajdowało się rusztowanie, na którym osadzony był korpus. Obecnie w żelaznych obudowach byłych transformatorowni nie znajdują się żadne urządzenia elektryczne. Stan obu kiosków jest dobry, obiekty są po konserwacji, a ich powierzchnie są zabezpieczone preparatami antykorozyjnymi.

Przedmiotowe kioski transformatorowe pochodzą z początku XX wieku i ich przeznaczenie związane było z pierwszą fazą rozwoju elektryfikacji Warszawy. Obecnie są cennym i unikatowym w skali miasta zabytkiem techniki. Takich kiosków in situ w Warszawie zachowało się cztery sztuki z pierwotnej liczby ok. 300 (dwa, które są przedmiotem niniejszego postepowania oraz kolejne przy ul. 11 Listopada i przy Wybrzeżu Kościuszkowskim 41 na Powiślu). Kioski transformatorowe posiadają wartości naukowe i historyczne, mimo iż wewnątrz nie zachowały się oryginalne urządzenia techniczne. Ich wartość historyczną podkreśla fakt, iż są materialnym świadectwem rozwoju elektryfikacji Powiśla oraz Starego Miasta. Przedmiotowe słupy transformatorowe dokumentują także rozwój ówczesnej myśli technicznej oraz typowe rozwiązania konstrukcyjne stosowane w infrastrukturze miejskiej sieci 5kV, szczególnie w początkowym okresie elektryfikacji Warszawy, co stanowi o ich wartościach naukowych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków